M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

1.3.1. Jadid matbuoti
Jadidchilik dastlab XIX asrning 80-yillarida Qrimda yozuvchi, 
publitsist Ismoilbek Gasprinskiy (ba’zi manbalarda Ismoil G ‘asprali deb 
ham nomlashadi) rahbarligida qrim tatarlari o ‘rtasida vujudga keldi. 
( 0 ‘zbek milliy ensiklopediyasi, Т., 3-jild, 519-betga qarang) I.Gasprinskiy 
1883 yilda ( 0 ‘zbek milliy ensiklopediyasi, 2-jild, 577-bet) “Tarjimon” 
gazctasini chiqaradi. B a’zi manbalarda bu sana 1873-yil deb ko‘rsatiladi. 
(Lug‘at. Jurnalistika. Reklama. Pablik Rileyshinz. M a’lumotnoma. 1700 ta 
utama.T.,2003y. 169-173 betlarga, Qosimov B. Ismoilbek Gasprali Т., 
1992y. kitoblariga qarang.)
Gazeta musulmonlar orasida ancha mashhur bo‘lgan. Jadidchilik 
hurukatining asoschisi harakatidan ruhlangan Turkiston jadidlari 1905-06 
yillarda bir nechta gazeta ochishga muvaffaq bo ‘ladilar. Jumladan, 
Toshkentda 
1905-1918-yillar orasida “Taraqqiy” 
(muharriri-lsmoil 
Obidiy), “ Xurshid” (muharriri-Munavvar qori Abdurashidxonov), 
“Shuhrat” (muharriri-AbdulIa Avloniy), “Osiyo” (muharriri-Ahmadjon 
Hcktemirov), “Tujjor” (muharriri-Saidkarimboy Said-azimboy o ‘g ‘li), 
"Sadoiy Turkiston” (muharriri-Ubaydulla X o‘jaev), “Najot” (muharriri- 
Munavvarqori), 
“Kengash” 
(muharriri-Ahmad 
Zakiy 
Validiy 
va 
Munavvarqori), “Turon” (muharrirlari-M.Afandizoda, Abdulla Avloniy), 
"Ulug‘ Turkiston” (muharriri-Kabir Bakirov), “Sho‘ron Islom” (muharriri- 
Abdulla Battol), “Turk so‘zi” (muharriri - Temirbek Xudayorxonov), 
“Turk eli” (muharriri-Tahrir hay’ati) gazetalari chop qilindi. Yana 
jadidchilar tomonidan Buxoroda “Buxoriy sh arif’ (muharriri-Mirzo Jalil 
Yusufzoda), “Turon” (Muharriri-G‘iyos maxsum Xusaniy) Samarqanda 
"Samarqand” 
(muharriri-Mahmudxo‘ja
Behbudiy), 
“Hurriyat”
19

---

(muharrirlari-Mardonqul Shohmuhammadzoda, Akobir Shomansurov, 
Fitrat) Qo‘qonda “Sadoiy Farg‘ona” (muharriri-Obidjon Mahmudov), 
“Tirik so‘z” (muharriri-Obidjon Mahmudov), “El bayrog‘i” (muharriri- 
B o‘lat Soliev) gazetalari hamda Toshkentda “Al-isloh” (muharriri- 
Abdurahmon Sodiq o ‘g ‘li), Samarqanda “Oyina” (muharriri-Mahmudxo‘ja 
Behbudiy), Q o‘qonda “Kengash” (muharriri-Hamza), “Yurt” (muharriri- 
Ashurali Zohiriy) jurnallari ham chop qilindi.
Bu gazeta-jumallarning asosiy g ‘oyasi Turkiston xalqini Mustaqilligi 
uchun ularni siyosiy kurashga hozirlay olish edi. Bu muqaddas ishni ular 
amalga oshira oldilar. Jadidlar o ‘zlarining matbuotlari orqali “Ozodlik, 
tenglik va adolat” shiori ostida faoliyat yuritdilar.
Jadidlar 1917-yil fevral inqilobini siyosiy kurashga o ‘tish bilan 
qarshiladilar. Bu jadidchilik harakati o'zining yangi bosqichiga qadam 
qo‘yganligidan dalolat edi.
Jadidlar o ‘z dasturlarida ko ‘rsatilgan deyarli barcha masalalami 
jumladan, o'lkada demokratik mustaqil davlat tuzishdek siyosiv rejani 
amalga oshirish uchun birinchidan. o ik an i qoloqlikdar»' 
parish, 
ikkinchidan. xalqqa m a’rifat berish, uchmchidan. jamiyatm isloh qilish, 
to ‘rtinchidan. avvaliga Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish, 
beshinchidan. davlatning milliy qo‘shiniga ega bo‘lishini ta’minlash, 
oltinchidan. o ‘z milliy valyutasini joriy etish, yetlinchidan. soliqlar 
tizimida o ‘zgartirishlar qilish, sakkizinchidan. ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar 
o ‘tkazish, to^aaizinchidan, xalq ommasining siyosiy faolligini o'stinsh, 
o ‘ninchidan. musulmon maktablarining ta ’lim usuli va dasturlarini isloh 
qilishga qisman erishdilar. Bu ishda matbuot kuchiga tayandilar.
1917-yil 
26-28-noyabrda 
Q o‘qonda 
b o ‘lgan 
Turkiston 
o ‘lka 
Musulmonlarming favqulodda 4-quriltoyi o ‘lkada Turkiston Muxtoriyati 
hukumati tuzilganini e’lon qildi. Bu Turkiston mintaqasidagi dastlabki 
demokratik hukumat edi. Albatta unga demokratik matbuot zarur edi. “ El 
bayrog‘i“, 
“Birlik 
tug‘i”, 
«Свободный 
Туркестан», 
«Известия 
Временного правительства Автономного Туркестана» kabi hukumat 
gazetalari o'zbek, qozoq, rus tillarida nashr qilina boshlandi. Avval 
chiqayotgan “U lug‘ Turkistan” hamda “Hurriyat” gazetalari muxtoriyat 
hukumati faoliyatiga xizmat qila boshladi. Ammo afsuski, demokratik
20

---

hukumat atigi 72 kun umr k o ‘rdi. 1918-yilning 19-26-yanvarida bo‘lib 
o ‘tgan Turkiston oMkasi ishchi, soldat va krestyan deputatlarining 
favqulodda 4-syezdi Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a’zolarini 
qonundan tashqari holda deb hisoblab, hatto ularga qarshi harbiy harakatlar 
boshlandi. 1918-yilning 19 - fevralida qurol kuchi bilan Turkiston 
Muxtoriyati hukumati ag‘darib tashlandi. (A ’zamxo‘jaev S. Turkiston 
Muxtoriyati. Т., 2000 у. kitobini o'qing).
Shunday qilib Sovet tuzumi Turkiston Muxtoriyatini qonga botirgach 
jadidchilik harakati kuchli o ‘zgarishga uchradi. Ularning matbuoti yopib 
tashlandi va mol-mulki musodara qilindi, faollari esa qamoqlarga 
tashlandi, qatag‘on qilindi.
Shu davr oralig‘ida Ismoil Obidiy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, 
Ahmadjon Bektemirov, Saidkarimboy Saidazimboy o‘g ‘li, Mirzo Jalol 
Yusufzoda, GMyosiy Maxsum Xusayniy, M ahmudxo‘ja Behbudiy, 
Ubaydulla X ocjaev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon Sodiq o ‘g ‘li, 
Ahmad Zakiy Validiy, M.Afandizoda, Kabir Bakirov, Abdulla Battol, 
Temirbek Xudoyorxonov, Mardonqul Shohmuhammadzoda, Akobir 
Shomansurov, Fitrat, B o‘lat Soliev, Hamza, Ashurali Zahiriy kabi jadidlar 
faoliyat yuritdilar, ular gazeta va jurnallar ochishib, o ‘zlari muharrirlik 
qilishdi.
Jadid matbuoti xalqni “har vaqt g ‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi” 
“millat ongining ochqichi” ekanini namoyish eta oldi.
Ammo mustaqillik harakati 1929-yil oxirida milliy ziyolilarning 
ko‘pchiligining Sovet rejimi tomonidan qamoqqa olinishi tufayli faollik 
bilan olib borilgan siyosiy kurash so‘ndi. K o‘pgina jadidlar o‘ldirildi, 
qamaldi, ba’zilari siyosiy hayotdan chetlashib badiiy ijod bilan shug‘ullana 
boshladi, ba’zilari Sovet idoralarida turli lavozimlarda ishlay boshladilar. 
0 ‘zbek jurnalistikasi taraqqiyotidagi ikkinchi bosqich tugab, 1931-yildan 
0 ‘zbek jurnalistikasi taraqqiyotidagi ikkinchi bosqich tugab, 1931-yildan 
uchinchi bosqich boshlandi. Sovet davri jurnalistikasi deb nomlangan bu 
bosqich 1990-yilgacha davom etadi. Bu bosqichda chop etilgan deyarli 
barcha matbuot umum demokratik qoidalarga zid ravishda yakka