М у н д а р и ж а I боб. Металларнинг кристалл тузилиши ва кристалланиш поцесси

20-расм. Суюқ ва қаттиқ фазалар эркин энергиясининг температурага қараб ўзгариш графиги.

Шуни ҳам айтиш керакки, термодинамика маълумотларининг ўзигагина асосланиб, металларнинг кристалланиш ёки суюқланиш тезлиги туғрисида хулоса чиқариб бўлмайди. Бунинг учун фазанинг ўзгариш йўлини ва бу процесснинг бориш кинетикасини ҳам билиш керак.

Суюқ фазанинг қаттиқ фазага ўтиш процесси кристалланиш марказлари ҳосил бўлиши ва бу марказларнинг ўсиши йўли билан боради. Бу процесснинг кинетикаси икки параметр билан, яъни ҳажм бирлигида вақт бирлиги ичида хосил бўладиган кристалланиш марказлари сони билан кристалланинг ўсиш тезлиги воситасида баҳоланиши мумкин. Кристалланиш марказлари сони қанчалик кўп ва кристалларнинг ўсиш тезлиги қанчалик катта бўлса, суюқ фаза қаттиқ фазага шунчалик тез айланади.

11- §. МЕТАЛЛАР АЛЛОТРОПИЯСИ
Бир металлнинг, умуман, бир элементнинг ҳар хил щароитда, масалан, ҳар хил температураларда турлича кристалл панжаралар ҳосил қила олиш хусусияти аллотропия, бошқача қилиб айтганда, полиморфизм деб аталади. Металлнинг ҳар хил кристалл турлари шу металлнинг аллотропик шакл ўзгаришлари ёки модификациялари дейилади. Металларнинг аллотропик щакл ўзгаришлари грек ҳарфлари: α, β, γ, δ, ва бошқалар билан белгиланади. Металларнинг энг паст температурада мавжуд бўладиган аллотропик шакл ўзгариши билан, ундан юқорироққа мавжуд бўладиган шакл ўзгариши α билан курсатилади ва ҳоказо. Масалан, темир икки хил панжара: 911° С дан паст ва 1392--1539°С температураларда ҳажми марказлашган куб панжара, 911—1392°С температураларда ёқлари марказлашган куб панжара ҳосил қилади. Демак, 911°С дан паст температурадаги темйр α(β) –темир бўлса, 911—1392°С температуралардаги темир у темирдир Темирнинг 1392—1539°С температуралардаги шакл ўзгариши хам α- темирдир, бу туғрида кейинроқ батафсил сўзланади.
Аллотропик шакл ўзгариш вақтида иссиқлик ажралиб чиқади ёки ютилади. Металларнинг қайси температураларда қандай аллотропик шакл ўзгаришлари мавжуд бўла олиши 3- жадвалда кўрсатилган.
3- ж а д в а л