M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Ildiz  shakllari.  Yer  ostki  ildizlarning  ko‘pchiligi  ipsimon  shaklda 
bo‘ladi. Ba’zan ildizlar konussimon (sabzi), sholg‘om simon (sholg‘om, 
lavlagi), tugunaksimon, ya’ni cho‘ziq (kartoshkagul) bo‘ladi. 
Ildizning shakl o‘zgarishlari - metamorfoz.  
Agar ildizlar o‘zining asosiy vazifasidan tashqari boshqa vazifalarni bajarsa 
va ular uchun xos bo‘lmagan sharoitlar bo‘lsa bunday holat ildizning turli shakl 
o‘zgarishlariga metamorfozlanish deyiladi. Ildizmevalar - ildizning parenxima 
hujayralari  zahira  oziq  moddalar  to‘plashi  natijasida  asosiy  ildizlar 
yo‘g‘onlashib ketadi.  
Ildizmevalar  sabzi,  rediska,  sholg‘om,  turp,  lavlagi  o‘simliklar  uchun 
xosdir.    Ildizmeva  uch  qismdan:  bosh,  bo‘yin  va  ildizdan  iborat.  Bosh  qism 
poyaning  bir  bo‘lagi  bo‘lib,  qisqargan  novda-rozetkasidir,  uning  bo‘yni, 
gipokotelning  yo‘g‘onlashishidan  kelib  chiqadi.  Haqiqiy  ildiz  esa  o‘zining 
odatdagi tuzilishini saqlab qoladi.  
Tugunak  ildizlar  –  yon  yoki  qo‘shimcha  ildizlarning  yo‘g‘onlashishi 
natijasida  kelib  chiqadi.  Ularga  batat,  topinambur,  shirach,  qo‘ziquloq, 
tugunakli ayiqtovonlarni misol qilishimiz mumkin. 
Nafas  oluvchi  yoki  shamollatuvchi  ildizlar  –  botqoqlikda  yoki 

---

103 
 
botqoqlashgan  joyda  o‘suvchi  o‘simliklarda  uchraydi.  Bunday  ildizlar  uchun 
xos  aerinxima  to‘qimasining  kuchli  taraqqiy  etganligi  xarakterlidir.    Nafas 
oluvchi ildizlar mangra va Amerikada o‘suvchi  botqoq kiparisida kuzatishimz 
mumkin.   
Tayanch  ildizlar  -  taxtasimon  va    soxta  ildizlar  tropik  o‘rmonlardagi 
daraxtlar  tanasini  ushlab  turishga  xizmat  qiladi.    Ular  kelib  chiqishiga  ko‘ra 
qo‘shimcha  ildizlar  hisoblanadi.  Bunday  ildizlar  ko‘pchilik  tropik  lianalarda 
uchraydi. Tayanch ildizlarda mexanik to‘qimalar kuchli taraqqiy etgan bo‘ladi.  
Ilashuvchi  ildizlar-  ular  novdalaridan  qo‘shimcha  ildizlar  o‘sib  chiqib,  shu 
ildizlar yordamida o‘simlik tik tayanchga ilashib yuqoriga tomon o‘sib boradi.  
Ilashuvchi ildizlar plush, vanilda, fikusning ba’zi turlarida uchraydi.  
Havo ildizlar - daraxt tanalarida yashovchi epifit o‘simliklarda rivojlanadi. 
Havo  ildizlar  po‘stloq  parenximasida  xloroplastlar  uchraydi.  Po‘stloqning 
tashqi  qavati  hujayra  devorlari  spiral  qalinlashgan  o‘lik  hujayralar  qatlamidan 
tashkil 
topgan. 
Havo 
ildizlar 
solabdoshlar, 
kuchaladoshlar 
va 
bromeliyadoshlarda uchraydi. 
 
ILDIZLAR HAMKORLIGI 
 
Yuksak  o‘simliklar  ildizlar  yordamida  bakteriya  va  zamburug‘lar 
bilan hamkorlikda yashaydi. Bularga tugunak bakteriya va  mikorizalarni 
keltirishimiz 
mumkin. 
Tugunak 
bakteriyalar 
asosan 
dukkakli 
o‘simliklarda  keng  tarqalgan.  Tugunak  bakteriyalarning  dukkakli 
o‘simliklar  bilan  hamkor  hayot  kechirishida  ularning  ildizida  maxsus 
o‘simtalar-shishlar, 
ya’ni 
tugunaklar 
hosil 
bo‘ladi. 
Bunday 
tugunaklarning  hosil  bo‘lishi  tugunak  bakteriyalarning  faoliyati  bilan 
bog‘liq.  Tugunak bakteriyalar  tuproqdan ildiz tuklar orqali uning ichiga 
kirib  oladi.  Bakteriyalarning  ta’siri  natijasida  ildizning  chekka 
qismlarida  parenxima  hujayralarning    kuchli  bo‘linishi  va  hajmning 

---

104 
 
ortishi  kuzatiladi.    Natijada  ildiz  hujayralari  o‘sib  ketadi  va  unda 
tugunaklar  hosil  bo‘ladi.  Tugunak  bakteriyalarning  fiziologik  roli 
shundan  iboratki  ular  atmosferadagi  erkin  azotni  o‘zlashtirish 
qobiliyatiga  ega  va  shu  bilan  yuksak  o‘simliklarning  azotga  bo‘lgan 
talabini qondiradi.   
Dukkakli  o‘simliklar  ildizida  tugunaklar  hosil  qiluvchi  bakteriyalar 
borligini birinchi bo‘lib  1866 - yilda rus olimi M. S. Voronin aniqlagan. 
Yuksak  o‘simliklar  ildizida  tugunak  bakteriyalardan  tashqari,  ko‘pincha 
tuproqda  yashovchi  zamburug‘lar  ham  joylashib  oladi.  Ularning  gifalari  ildiz 
yuzasini  zich  qoplaydi  yoki  hatto  hujayra  oraliqlari  va  hujayra  bo‘shliqlariga 
kirib  oladi.  Yuksak  o‘simliklar  bilan  zamburug‘larlarning  bu  xildagi  birga 
yashashi  mikoriza  deb  ataladi.  Mikorizani  birinchi  bo‘lib  rus  olimi  professor 
Kamenskiy aniqlab,  bunda simibioz (birga yashashlik) zamburug‘ uchun ham, 
yuksak o‘simlik uchun ham foydali ekanligini ko‘rsatib bergan.  
Zamburug‘lar  tanasi,  ya’ni  giflarning  o‘simlik  ildizida  joylashishiga 
qarab, tashqi — ektotrof  hamda ichki — endotrof mikoriza farq qilinadi. 
Tashqi  mikorizada  zamburug‘  giflari  ildizni  tashqi  tomondan  o‘rab 
turadi  va  qisman  hujayra  oraliqlariga  ham  kirishi  mumkin.  Endotrof 
mikorizada  esa  zamburug‘  giflari  hujayra  ichiga  kirib  oladi.  Ba’zan 
ildizning  ham  ichkarisida,  ham  tashqarisida  zamburug‘  giflari  bo‘ladi. 
Bunga ekto – endotrof mikoriza deb ataladi. 
Mikorizaning mohiyati shundan iboratki zamburug‘lar qiyin eriydigan 
ba’zi zahira oziq moddalarning ferment ta’sirida eritishga yordam beradi 
va ularni parchalab, oddiy  moddalarga aylantiradi. Shuningdek ildizning 
shimish  xususiyatini  oshiradi,  ularni  vitaminlar,  ba’zan  esa  azot  bilan 
ta’minlaydi. O‘z navbatida  zamburug‘lar ham ildizdan uglevodlarni olib 
turadi.  Misol  uchun  terak,  olxo‘ri,  nok  va  boshqa  bir  qancha  daraxtlar 
ildizida  tashqi  mikoriza  mavjud.  Ichki  mikoriza  tut,  tok,  beda,  ko‘pgina 
g‘alla va boshqa o‘simliklar uchun xos.  

---

105 
 
ILDIZNING ICHKI TUZILISHI 
 
Ildiz  ichki  qismidagi  o‘sish  konusida  joylashgan  hosil  qiluvchi 
to‘qima (meristema) hujayralarning bo‘linish hisobiga o‘sadi.  
Ildiz  uchi  ildiz  qini  (yoki  g‘ilofi)  bilan  qoplangan  bo‘lib,  apikal 
meristemani  muhofaza  qilish  vazifasini  bajaradi.  Ildiz  qinini  tashkil 
etuvchi  hujayralar  o‘zidan  shilimshiq  modda  ishlab  chiqaradi.  Bu  esa 
tuproq  zarrachalarini  ildiz  va  ildiz  tukchalarga  yaxshiroq  yondashishini, 
tuproqda ildizning oson harakatlanishini ta’minlaydi. Ildiz g‘ilofi har xil 
o‘simliklarda    turlicha  hosil  bo‘ladi.    Ildiz  qinini  tashkil  etuvchi 
hujayralar  tirik  bo‘lib,  ular  bir  pallali  o‘simliklarda  urug‘  murtagidagi 
alohida  hujayralardan  hosil  bo‘ladi.  Ikki  pallalilar  bilan  ochiq  urug‘li 
o‘simliklarda  esa  ildiz  qini  uchki  meristemadan  hosil  bo‘ladi.  Ildiz  qini 
hujayralari  bir-biri  bilan  bo‘sh  tutashgan  bo‘lgani  sababli  ular  tuproq 
bilan  ishqalanib,  emiriladi  va  doimo  yangisi  hosil  bo‘ladi.  Suvda 
o‘suvchi  o‘simliklarda  ildiz  qini  bo‘lmaydi,  uning  o‘rnida  ildiz 
xaltachasi bo‘lib, u ildiz uchini suvdagi turli xil qarshiliklardan saqlaydi. 
Ildiz  qinidan  so‘ng  bir  xil  meristematik  hujayralardan  tuzilgan  bo‘linish 
konusi  joylashgan.  Bu  hujayralar  orasida  hujayralararo  bo‘shliqlar 
bo‘lmaydi.  Ildiz  konusining  eng  uchidagi  bitta  bo‘linadigan  hujayrani 
initsial  hujayra  deb  yuritiladi.  Bu  hujayra  bo‘linishda  davom  etadi. 
Bo‘linish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  ana  shu  meristematik  hujayralar 
to‘plami  bo‘linish zonasi  deb  ataladi.  Bu  zona  sarg‘imtir  rangda  bo‘lishi 
bilan  boshqa  zonalardan  farq  qiladi.  Bu  zonadan  yuqoriga  cho‘ziq  va 
ingichka  hujayralar  ajralib  chiqadi.  Bu  hujayralar  to‘plamidan  tashkil 
topgan  zona  o‘suvchi  zona  deb  yuritilib,  bo‘linishdan  to‘xtab, 
yiriklashadi. Mazkur zona bir necha millimetrni tashkil etadi ( 27-rasm). 
O‘sish  zonasining  yuqorisida  so‘rish,  ya’ni  shimish  zonasi  joylashgan 
bo‘lib,  bu  zonada  hamma  to‘qimalar  takomillashganligi  uchun 

---

106 
 
differensiya  zonasi  deb  yuritiladi.  Bu  zonada  epiblema  hujayraning  bir 
qismi  tashqi  tomonga  bo‘rtib  chiqib,  ildiztukchalarini  hosil  qiladi.  Bu 
tukchalar  kichik-kichik  so‘rg‘ich  yoki  bo‘rtma  shaklida  bo‘lib,  ularning 
uzunligi  1  —10  mm  dan  oshmaydi.  Masalan,  ildiz  tukchalarining  uzunligi 
limonda 0,5 mm, javdarda esa 10 mm atrofida bo‘ladi. 
 
 
                                                   A.                                     B.