M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Ortotrof  (tik  yo‘nalgan)  organlar  (gr.  «ortos»—to‘g‘ri,  «tropos»— 
yo‘nalish  demakdir)  vertikal  o‘ssa,  poligiotrof  organlar  esa  (gr.  «plato»— 

---

98 
 
qiya)  gorizontal  o‘sadi.  Lekin  ularning  yo‘nalishi  tashqi  muhit  ta’sirida 
o‘zgarishi  mumkin.Yuksak  o‘simliklarning  har  biri  murtak  va  maysa 
davrlarini  o‘taydi.  Murtakda  hamma  organlar  shakllangan  bo‘lib,  ular 
meristema hujayralardan tashkil topadi. 
Urug‘li  o‘simliklar  embrionida,  ya’ni  murtagida  murtak  ildizchasi  va 
poyachasi  joylashgan.  Poyachaning  yonida  urug‘palla  bargi,  yuqorisida 
esa boshlang‘ich poyani hosil qiluvchi qismi (plumula) bor. Poyachaning 
urug‘palla  bargidan  to  ildizigacha  bo‘lgan  kismi  gipokotil,urug‘palla 
bargi bilan birinchi chin bargi oralig‘i epikotil deb ataladi.  O‘simlikning 
maysalik  davridan  boshlab,  organlar  shakllanadi,  ya’ni  embrionda  hosil 
bo‘lgan  vegetativ  organlar  rivojlana  boshlaydi.  Urug‘  ekologik  omillar 
—  namlik,  issiqlik,  havo,  yorug‘lik  уetarli  bo‘lgan  taqdirda  avval  ildiz, 
so‘ngra  urug‘palla  bargi  unib  chiqadi.  Ba’zi  o‘simliklarda  urug‘palla 
bargi  tuproq  ostida  qolib,  o‘simlik  uchun  oziq  уetkazib  berishga,  ba’zi 
bir  o‘simliklarda  ular  tuproq  sathiga  ko‘tarilib,  o‘simlikka  fotosintez 
jarayonida  ishtirok  etishga  yordam  beradi.  Murtakda  bo‘lgan  barg 
kurtaklaridan  rivojlanish  jarayonida  barg  hosil  bo‘ladi.  O‘sish  konusida 
yana  yangi  kurtaklar  paydo  bo‘lib,  ular  ham  barg  hosil  qiladi.  Ular 
orasida  bo‘g‘im  oralig‘i  paydo  bo‘ladi.  Murtak  ildizchasi  o‘sib,  asosiy 
ildizga  aylanadi.  O‘z  navbatida  ulardan  yon  ildizchalar  shakllanib,  ildiz 
sistemasi vujudga keladi. 
 
ILDIZ (RADIX)  
 
Ildiz  yuksak o‘simliklarning  asosiy  vegetativ organlaridan  biri bo‘lib, 
o‘simlik  organlarida  juda  xilma  –  xil  vazifalarni  bajaradi.  Bu  vegetativ 
organ  evolutsion  taraqqiyot  davrida  ildizpoya  va  bargdan  keyin 
paydobo‘lgan, shuning uchun suvo‘tlar,   zamburug‘lar,  moxlarda  ildiz 
bo‘lmaydi.  Ularda  ildiz  o‘rnida  bir  yoki  ko‘p  hujayrali  tuklar  mavjud 

---

99 
 
bo‘lib,  ular  rizoidlar  deyiladi.  Rizoidlar    ildiz  vazifasini  bajaradi.  Ildiz 
organ  sifatida  avvalo  qirqquloqdoshlarda  paydo  bo‘lgan,  lekin  suvda 
o‘sadigan salviniya qirqqulog‘ida ildiz vazifasini qiyofasini o‘zgartirgan 
barglar  bajaradi.  Ildiz  poyadan  barg  kurtagining  yo‘qligi,  ammo  ichki 
(apikal)  meristemasida  ildiz  qini  mavjudligi  bilan  farqlanadi.  Ildizdagi 
bir  hujayrali  tukchalar  orqali  suv  va  suvda  erigan  mineral  moddalar 
so‘rilib,o‘simlik tanasiga o‘tkaziladi. 
Ildiz quyidagi mexanik va fiziologik vazifalarni bajaradi: 
1. Ildiz  o‘simlik  tanasini  tuproqda  mustahkam  tutib  turadi,  uni  tik 
o‘sishini hamda poyani o‘zidan yuqoriga qaratib turishini ta’minlaydi. 
2. Ildizlarda ayrim moddalar (aminokislotalar, gormonlar, alk aloidlar) 
sintezlanib, o‘simlik tanasiga o‘tkaziladi. 
3. Ildiz  tuproqdan  suv  va  unda  erigan  mineral  moddalarni  shimib 
oladi. 
4. Ildizda oziq moddalar to‘planadi (sholg‘om, sabzi, turp). 
5. O‘simlik  ildizlari  tuproqdagi  mayda  organizmlar  bilan  alo qada 
bo‘ladi. 
Ayrim  ildizlar  (gilos,  olma,  kakra  kabi  o‘simlik  ildizlari)  vegetativ 
ko‘payish organi hisoblanadi. 
Ildizlar  kelib  chiqishiga  ko‘ra  asosiy,  yon  va  qo‘shimcha  ildizlarga 
bo‘linadi (26-rasm).