M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

27-rasm.  
A. Bug’doy ildizining uzunasiga kesimi. 1- ildiz qini, 2-meristema, 3-dermatogen, 4- 
periblema, 5-pleroma, 6- epiblem, 7- birlamchi postloq, 8- markaziy silindr, 9- 
tukcha, a-himoya zonasi, b- bo
‘
linish zonasi, v- o
‘
sish zonasi, g-so
‘
rish zonasi.  
B. ildiz tukchalarning mikroskop ostidagi ko‘rinishi 
 
 
Ildiz  tukchalari  tuproq  zarrachalari  orasiga  bukilib  kirib,  osmos  qonuni 
asosida  suv  va  unda  erigan  mineral  moddalarni  shimib,  o‘simlikning 
taraqqiyoti uchun etkazib beradi. 
Ildiz  tukchalari  organik  kislotalar  ajratib  chiqaradi,  ular  tuproqda 
uchraydigan erimaydigan zarrachalarni eritadi. Ildiz tukchalarning soni asosan 
tuproq  namligiga  bog‘liq.  Quruq  joyda  o‘sadigan  o‘simliklarda  ildiz  tuklari 
ko‘p bo‘lib, 1 mm
2
 da 400—500 tagacha boradi. Sernam va botqoqlik yerlarda 
o‘sadigan  o‘simliklarda  ular  deyarli  bo‘lmaydi.  Suvda  o‘suvchi  nilufar 

---

107 
 
o‘simligida  ham  ildiz  tukchalari  kuzatilmaydi.  Ildiz  tukchalari  juda  qisqa 
muddat,  taxminan  10—20  kun  atrofida  yashaydi.  Yangi  tukchalar  to‘xtovsiz 
hosil  bo‘lib  turishi  tufayli  ildiz  tuproqning  yangi  qatlamlarini  egallab  boradi. 
Ba’zi  o‘simliklarda  ildiz  tukchalarining  qobig‘i  yog‘ochlanib,  2—3  yilgacha 
so‘rish  qobiliyatini  yuqotmaydi.  Bunga  misol  qilib  akatsiya  o‘simligi 
tukchalarini olish mumkin. 
Ildizning so‘rish zonasidan yuqorida o‘tkazuvchi zona bo‘lib, u erda tuklar 
bo‘lmaydi. Bu zonaning vazifasi so‘rish zonasidagi ildiz tuklari orqali shimib 
olingan  suv  va  undagi  erigan  mineral  moddalarni  o‘simlikning  boshka 
organlariga o‘tkazib berishdir. 
 
ILDIZNING BIRLAMCHI TUZILISHI  
 
Ildizning 
birlamchi 
yo‘g‘onlashuvi 
embrional 
to‘qima 
barcha 
hujayralarning o‘sib ko‘payishi va meristemada prokambiy hosil bo‘lishi bilan 
boshlanadi.  
Uchki  meristema  tashqi  hamda  ichki  tomonga  qarab  bo‘linadi.  Tashqi 
tomondagi  hujayralar  ildiz  qininihosil  qilsa,  ichki  tomondagilari  esa  ildizning 
boshqa  to‘qimalarini  hosil  qiladi.  So‘rish  zonasining  boshlang‘ich  qismida 
hujayralar  differensiyaga  uchrab,  uchta  zona  hosil  qiladi:epiblema,  birlamchi 
po‘stloq  va  markaziy  silindr.  Yosh  ildizlar  tashqi  tomoni  epiblema  yoki 
rizoderma  bilan  qoplangan  bo‘lib,  uchki  meristemaning  eng  tashqi  qavatida 
dermatogen  taraqqiyoti  natijasida  hosil  bo‘ladi.  So‘rish  zonasidagi  epiblema 
tuklar  paydo  bo‘lgan  davrdagina  to‘liq  shakllanadi.  Dermatogen  hujayralari 
ostida  o‘rta  qavat-  meristema  hujayralari  joylashgan  bo‘lib,  ularni  pereblema 
deb ataladi va bu pereblemadan birlamchi po‘stloq hosil bo‘ladi. 
Pereblemaning  ichki  tomonida  joylashgan  meristema  hujayralari  pleroma  deb 
yuritiladi,  undan  markaziy  silindr  paydo  bo‘ladi.  Ildizning  o‘sish  zonasida 
mikroskop orqali prokambiy hujayralarini ham ko‘rish mumkin. 

---

108 
 
Ildizning  birlamchi  tuzilishi,  ochiq  va  yopiq  urug‘li  o‘simliklar  va 
ko‘pchilik  yuksak  sporali  o‘simliklarga  xos.  Ildizning  tuzilishini  ildiz 
tukchalari  bo‘lgan  so‘rish  zonasida  o‘rganiladi,  chunki  bu  zonada  to‘qimalar 
differensiyasi tugallangan. Ildizni tashqi tomondan o‘rab turuvchi epiblemadan 
so‘ng  birlamchi  po‘stloq  joylashgan,  bu  birlamchi  po‘stloq,  parenxima 
hujayralardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  ularning  orasida  hujayralararo 
bo‘shliqlar  mavjud.  Bu  bo‘shliqlar  orqali  moddalar  almashinuvi,  nafas 
olish  hamda  gazlarning  har  tomonlama  harakati  sodir  bo‘ladi.  Botqoqlik 
va  suvda  o‘suvchi  o‘simliklarda  hujayra  bo‘shliqlari  yirik  aerenximalar 
ko‘rinishida  bo‘ladi.  Bundan  tashqari  suv  va  unda  erigan  mineral 
moddalar  epiblemadan  so‘ng,  birlamchi  po‘stloq  orqali  markaziy 
silindrga  o‘tadi.  Birlamchi  po‘stloq  to‘qimalarida  oziq  moddalar  ham 
to‘planishi mumkin. Birlamchi po‘stloqning eng tashqi qavati ekzoderma 
deb yuritiladi (28-rasm).