M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Tashqi  ajratuvchi  to‘qimalar  o‘simliklarning  vegetativ  va  generativ 
organlarning  tashqi  qismida    joylashgan  bezchali  tuklar,  o‘smalar  (19- 
rasm), nektardonlar, gidatodalar va osmaforlar kiradi. Bu to‘qimalar efir 
moylari, nektar, har xil kislotalar va suvlarni ajratib turadi. 
1. Bezchali  tuklar  (trixomalar)—  odatda  boshchali,  shakli  yumaloq 
yoki ovalsimon bo‘lib, asosi kalta yoki uzun oyoqchada turadi.  

---

83 
 
Bu  bezchali  tuklar  epiderma  hujayralaridan  hosil  bo‘lib,  efir  moyi  yoki 
shu  moyda  erigan  smolalarni    hosil  qiladi.  Bu  moddalar  kutikula  ostida 
to‘planadi.  Bunda  kutikula  pufakcha  ko‘rinishida  bir  yoki  bir  to‘p 
hujayralar  ustida  ko‘tarilib  turadi,  o‘z-o‘zidan  yoki  tashqi  taasurot 
ta’sirida  yorilib  ketadi.  So‘ngra  kutikula  asl  holatiga  kelib,  yana  sekret 
chiqara  boshlaydi.  Bezli  tukchalar  ba’zi  oilalarga  xos  tuzilishda  bo‘ladi. 
Masalan  labguldoshlar  oilasiga  mansub  yalpiz  o‘simligida    bezli 
tukchalari  yumaloq  boshchasida  8  ta  radial  holatda  joylashgan 
hujayralardan tashkil topgan bo‘ladi.  
       Astradoshlarga  mansub  bo‘ymadaron,  moychechak  va  ermon 
o‘simliklarning bezli tukchalari ikki hujayrali va 3-4 qavatdan iborat. 
2.  O‘smalar  (emergentlar).  Bezchalarning  hosil  bo‘lishida  epiderma 
hujayralaridan  tashqari  po‘stloq  qismidagi  parenxima  hujayralari  ham 
ishtirok  etadi  va  ular  emergentlar  deb  ataladi.  Emergentlarga  chayon 
o‘tdagi  (krapiva)  o‘yuvchi  tukni  misol  qilishimiz  mumkin.  Bu 
o‘simlikdagi  o‘smalar  odam  yoki  hayvon  tanasiga  tegsa,  teriga 
sanchiladi,  uchi  osonlik  bilan  sinadi,  o‘yuvchi  modda  teri  ostiga  tushib, 
uni zararlantiradi va teri ustida pufakcha hosil bo‘ladi. 
3.  Nektardonlar  —  asosan  o‘simlikning  gulida  bo‘lib,  qandsimon 
suyuqlik  —  nektar  ajratib  turadi.  Nektarning  asosiy  tarkibi  glyukoza, 
saxaroza,  fruktoza,  ba’zi  bir  aminokislotalar,  oqsillar,  vitaminlar, 
organik va mineral moddalardan iborat. Nektar ajratuvchi hujayralarning 
sitoplazmasi quyuq bo‘lib, moddalar almashinuvida aktiv qatnashadi.  

---

84 
 
 
                               A.                                                       B. 
19  - rasm. Tashqi chiqaruvchi to‘qimalar. 
A.  —  ko‘p  hujayrali  boshchali  tukcha  (qora  kashtan),  B.  —  chayono‘t  o‘simligini 
emergent hujayrasi 
 
4.  Gidatodlar    bargning  o‘tkazuvchi  to‘qimasi  bilan  bog‘langan  o‘tkazuvchi 
bog‘lamdan,  ular  bilan  birikkan,  mayda  rangsiz,  tirik  hujayralar  va  uning 
ustidagi  epidermisdan  tashkil  topgan.  Gidatodlar  bargning  xlorofilli 
hujayralaridan  ajratib  turuvchi  yaxlit  rangsiz  hujayralar  qatlamiga  ega. 
Epidermada odatdagi og‘izchalardan farq qiluvchi suv og‘izchalari bo‘ladi.  Bu 
og‘izchalar  doimo  ochiq  holatda  bo‘lib,  o‘simliklar  o‘zidan  ortiqcha  suvni 
tomchilatib  chiqaradi.    Gidatodlar  orqali  suvning  tomchilab  chiqish 
hodisasigaguttatsiya  deyiladi.  Suv  og‘izchalari  asosan  barglarning  uchida, 
qirralarining chuqurchasida, tomirlari tarmoqlangan joyda uchraydi.  
Hazm  bezlari  -ba’zi  hasharotxur  o‘simliklarda  (rossyanka,  muxolovka) 
uchraydigan  hazm  bezlari tashqi  sekretsiyaga kiradi.  Mazkur hazm  bezlaridan 
ajralib  chiqadigan  fermentlar  va  kislotalar  yordamida  ular  hasharotlarni  tutib 
oziqlanadilar. 
Osmaforalar 
– 
o‘simliklarninggultojbarglaridanxushbuy 
uchuvchan 
moddalar  ajralib  turadi.  Bu  moddalar  changlatuvchi  hasharotlarni  o‘ziga  jalb 
qiladi.  Osmaforalar  uzoq  muddat  gullaydigan  o‘simliklarda  alohida  to‘qima, 
organlar  shakllanib,  bunda  uchuvchan  efir  moylari  ajratiladi.  Ular  ba’zan 
qanotsimon  yoki  tuksimon,  kipriksimon  shaklda  bo‘ladi,  ko‘p  qavatli 

---

85 
 
ajratuvchi to‘qimadan tashkil topadi.