M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

 
Urug‘ va mevalarning tarqalishi 
Urug‘lar va mevalar tabiatda turli yo‘llar bilan tarqaladi. Bunda asosan 
quyidagi ikki yo‘lni  misol qilish mumkin: 
 
Evolutsion rivojlanish natijasida o‘simlikning o‘zi tomonidan hosil 
qilgan mexanizm  yordamida; 
 
Tashqi  omillar  ta’sirida  tarqaladi.  Bunda  sersuv  mevalar  asosan 
parrandalar  yordamida,  ilmoqchalar  bilan  qoplangan  mevalar  hayvonlarning 
juniga  ilashib,  tuk  va  qanotchalari  bo‘lgan  mevalar  shamol  ta’sirida  tarqaladi. 
Shunga  qaramay  urug‘  va  mevalarning  tarqalishida  asosan  odamlar  muhim 
o‘rin tutadi. 
Birinchi  usul  bilan  tarqalish    a  v  t  o  x  o  r      (o‘zim  yuraman),  ikkinchi 
usul esa a l l a x o r (boshqa orqali) deb nomlanadi. Odatda, avtoxor o‘simliklar  
urug‘chi o‘simligining tagiga yoki bir necha metr uzoqqa tarqalishi  mumkin, 
misol uchun  eman,yong‘oq, kashtan, lola,  gunafshani ko‘rish mumkin. 
Allaxor o‘simliklar to‘rt xil usulda tarqaladi: 
Anemaxor– shamol, zooxor–hayvonot, ornitoxor –qush,   gidroxor– suv 
va antropoxor – odam ta’sirida. Insonlar ixtiyoriy ravishda kerakli o‘simliklarni 
tarqatadi. Urug‘ va mevalar inson tomonidan keng ko‘lamda har xil maqsadlar 
uchun  ishlatiladi.  Oziq  modda  sifatida,  dori-darmon,  xo‘jalik  asboblari, 
o‘yinchoq, bezak buyumlari maqsadlarida foydalaniladi.   
 
 
 

---

201 
 
VII – bob 
 
O‘SIMLIKLAR SISTEMATIKASI 
 
Bizni  qurshab  olgan  tirik  tabiat  nihoyatda  xilma  xil.  Yer  yuzasida 
taxminan 2 milliondan ortiq tur mavjud bo‘lib, 500 milliondan kam bo‘lmagan 
turlar oldingi davrlarda qirilib ketgan. 
Botanika  fanining  sistematika  bo‘limi  mavjud  bo‘lgan  barcha    o‘simlik 
turlarini tavsiflaydi va o‘rganadi, ularni o‘zaro tuzilishidagi o‘xshashlik hamda 
qarindoshlilik aloqalariga asoslanib guruhlarga ajratadi. 
O‘simliklar  sistematikasining  vazifasi  shundan  iboratki,  o‘simliklarni 
eng  qadimgi  va  sodda  tuzilgan  shakllaridan  to  hozirgi  zamonaviy  hamda 
murakkab  darajada  tuzilgan  o‘simliklar  olamining  rivojlanish  tarixini 
ifodalaydigan  tizimga  solishdir.  Organik  dunyo  tizimida  turning  o‘rnini 
aniqlab,  sistematika  muhim  nazariy  va  amaliy  ahamiyat  kasb  etadi,  tirik 
organizmlarning nihoyatda xilma xilligida tanib olishga imkon yaratadi. 
O‘simliklar  sistematikasining  vazifasi  nafaqat,  o‘simliklar  dunyosini 
o‘rganib,  uni  muayyan  tizimga  solish,  balki  boshka  fanlar  kabi,  amaliy 
masalalarni  ham  hal  etish,  jamiyatning  o‘simlik  mahsulotlariga  bo‘lgan 
ehtiyojini qondirish uchun xizmat qildirishdan iboratdir. 
Sistematikada  foydalaniladigan  organizm  va  kategoriyalarning  ro‘yxati 
botanik  nomenklaturani  tashqil  qiladi.  Klassifikatsiyalash  ham,  o‘simliklarni 
tanish ham ularni ma’lum bir nom bilan atamay turish mumkin emas. Botanik 
nomenklaturaning  asosiy  vazifasi  –  har  bir  takson  faqatgina  bir  nom  bilan 
atalishi lozim.  
Botanik  nomenklatura  qoidalariga  binoan  taksonomik  kategoriyalar 
qabul  qilingan.  Asosiy  kategoriyalar  quyidagilar:  tur(species),  turkum(genus), 
oila  (familia),  tartib(ordo),  kenja  sinf  (subclassis),  sinf(classis),  bo‘lim 
(divisio),  olam  (regnum).  Hozirda  real  mavjud  yoki  muayyan  taksonomik 

---

202 
 
kategoriyaga kiritilgan organizmlar jamlanmasi “takson” deb ataladi. Takson – 
aniq  tushuncha  bo‘lib  hisoblanadi.  Masalan,  turkum  yoki  tur  atamasi 
taksonomik kategoriya bo‘lsa, bug‘doy turkumi va yumshoq bug‘doy turi bu – 
ikkita konkret taksondir. 
 
Taksonomik kategoriyalar 
Taksonlar (ayiqtovon misolida) 
Olam 
O‘simliklar – Plantae 
Bo‘lim 
Yopiq urug‘lilar - Angiospermae,