M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova


Astradoshlar kenja sinfi (Asteridae)



Download 9,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet187/242
Sana23.09.2021
Hajmi9,23 Mb.
#183085
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   242
Bog'liq
2 5285202826778119839

 
Astradoshlar kenja sinfi (Asteridae
Astragullilar  ikki  pallali  o‘simliklar  sinfining  eng  katta  kenja  sinfi 
hisoblanadi.  Ko‘pchilik  vakillarida  zahira  holidagi  uglevod  –  inulinning 
bo‘lishi  xarakterli  belgisi  bo‘lib  hisoblanadi.  Bu  kenja  sinfning  eng  muhim 
tartiblaridan biri bu Asterales tartibidir. 


316 
 
Astragullilar  tartibiga  kiruvchi  o‘simliklar  Yer  sharining  ko‘plab 
mamlakatlarida uchraydi. Ularning to‘pgulining savatcha, mevasining pistacha, 
urug‘kurtagining bitta bo‘lishi bilan qo‘ng‘iroqdoshlar tartibi vakillaridan farq 
qiladi. Bu tartib o‘simliklari barcha belgilari bilan rivojlanish bosqichining eng 
yuqorisida turadi.  
Asteraceae oilasi gulli o‘simliklar ichida eng katta oila bo‘lib, u 1300 ga 
yaqin  turkumga  kiradigan  25  000  turni  o‘z  ichiga  oladi.  Astradoshlar  yuqori 
ekologik  plastikligi  bilan  ajralib,  Yer  sharining  barcha  mintaqasida,  ayniqsa 
mo‘tadil  iqlimli  joylarda  keng  tarqalgan.  Oila  vakillari  orasida  bir  va  ko‘p 
yillik  o‘t  o‘simliklar  va  chala  butalar  ustunlik  qiladi,  biroq  buta,  lianalar, 
sukkulentlar va uncha katta bo‘lmagan daraxt hayotiy shaklidagi vakillari ham 
yo‘q emas. Barglari oddiy, yon bargchasiz, asosan ketma ket, ba’zan suprotiv 
yoki halqa hosil qilib joylashadi. Vegetativ organlarning floyemasida bo‘g‘imli 
sut  naylari  yoki  sut  hujayralari,  sxizogen  bo‘shliqlar  taraqqiy  etgan  bo‘lib, 
ularda  lateks,  kauchuk,  smola,  alkaloidlar  to‘planadi.  Zahira  moddasi  sifatida 
inulin to‘planadi, kraxmal va tanin moddalari bo‘lmaydi. 
Astradoshlar oilasiga xarakterli bo‘lgan xususiyat bu – savatcha to‘pguli 
bo‘lib,  u  bir  butun  gulga  o‘xshaydi.  Oddiy  to‘pgul  savatcha  murakkab 
to‘pgullarga – ro‘vak yoki qalqonga yig‘ilgan bo‘lishi ham mumkin. Savatcha 
to‘pguli  murakkab va  mukammal  tuzilgan  to‘pgul  bo‘lib  hisoblanadi.  Har  bir 
savatcha  tashqaridan  bir  yoki  bir  necha  qatorli  o‘rama  barglarga  ega  bo‘ladi, 
ular  kosachani  eslatadi,  ichida  esa  mayda  gullari  joylashadi.  Bunday  to‘pgul 
bitta  yirik  gulga  o‘xshaydi.  Oila  vakillarida  savatchalar  katta  kichikligi 
jihatidan  farqlanadi,  undagi  gullar  tuxumsimon,  sharsimon,  konussimon  va 
hokazo shakllarda bo‘ladi. To‘pgulning o‘qi zichlashgan, kengayib yassi, botiq 
yoki bo‘rtgan, silliq yoki o‘yiq savatcha o‘rnini hosil qiladi. Bu savatcha o‘rni 
yalang‘och, yoki pardali, tukchali bo‘lishi mumkin, aslida ular shakli o‘zgargan 
gulyonbargchalardir. Savatchadagi gullar soni turlicha bo‘ladi, 100 ta, 1000 ta 
yoki  bor  yo‘g‘i  bir  nechta  bo‘lishi  mumkin.  Astradoshlarning  gullari  odatda 


317 
 
hasharotlar  yordamida,  kamdan-kam  hollarda  shamol  yordamida  (shuvoq)  
changlanadi.  Gulqo‘rg‘oni  murakkab,  ammo  tipik  kosachasi  bo‘lmaydi. 
Kosachaning nayi tojibarg nayining asosi bilan birgalikda butunlay tugunchaga 
birlashib  ketgan,  kosachaning  erkin  bo‘lakchalari  odatda  kuchli  o‘zgarib 
ketgan.  Oilaning  ayrim  vakillarida  tugunchaning  yuqori  qismida  pardasimon 
beshta o‘simta yoki tangachalar joylashib, ular kosachani eslatadi. Ular pappus 
(kokilcha)ga  aylanib,  u  ko‘p  hollarda  yo  yo‘qolib  ketgan,  yoki  kuchli 
reduksiyaga uchragan. Gultoji tutash bargli, aktinomorf yoki zigomorfdir, ko‘p 
hollarda  har  ikkalasi  ham  bitta  to‘pgulda  joylashadi.  Gultojining  tuzilishiga 
ko‘ra, oila vakillarining guli odatda quyidagi xillarga bo‘linadi: 
1.  Naychasimon  gullar.  Ularda  gultojisi  aktinomorf,  ikki  jinsli,  uch 
tomoni qo‘ng‘iroqsimon shaklda, doim mayda, besh bo‘lakchali yoki tishchali 
bo‘ladi. 
Misol 
uchun, 
moychechak, 
kungaboqar 
o‘simliklarining 
savatchasidagi o‘rtada joylashgan gullar. 
2.  Tilsimon  gullar.  Mazkur  gullarda gultoji  zigomorf,  ikki  jinsli, pastki 
qismi  ozgina  naychasimon  shaklda,  uchi  besh  tishchali,  uzun  tilsimon 
plastinkadan 
iborat. 
Misol 
uchun, 
sachratqi, 
qoqio‘t  o‘simligining 
savatchasidagi gullar. 
3.  Soxta tilsimon gullar. Gultoji judayam zigomorf, bir jinsli, aniqrog‘i 
faqat urug‘chi gullari bo‘ladi. Soxta tilsimon gullar ikki labli, gullarining ustki 
labi  yo‘qolib  ketishi  natijasida  yuzaga  kelgan.  Tojibarglarining  yuqori  uchki 
qismi  uchta  tishchali  hamda  savatcha  to‘pgulining  chekkasida  joylashadi. 
Gullarning  rangi  turli  tuman  bo‘ladi.  Misol  uchun,  kungaboqar  va 
moychechakning savatchalaridagi chetdagi gullari. 
4.  Voronkasimon  gullar.  Gultojining  shakli  voronkasimon,  zigomorf, 
tishlari  beshta,  steril  gullar  bo‘lib  hisoblanadi.  Savatcha  to‘pgulining 
chekkasida  joylashib,  hasharotlarni  o‘ziga  jalb  qilish  uchun  xizmat  qiladi. 
Masalan, bo‘tako‘zning chetki gullari. 
Gul formulalari: naysimon guliniki *Ca

Co
(5)
A
(5)

¯(2)
; tilsimon guliniki
   


318 
 
↑  Ca

Co
(5)
A
(5)
G
¯(2)
;  voronkasimon  guliniki 
   
↑Ca
0
Co
(5)
A
0
G
0   
;  soxta  tilsimon 
guliniki ↑ Ca

Co
(3)
A
0
G
¯(2)
 . 
Yuqoridagi  gullar  orasida  eng  sodda  tuzilgani  naychasimon  aktinomorf 
gullar sanaladi, qolganlari tabiiy tanlanish tufayli naychasimon gullardan kelib 
chiqqan,  deb  qaraladi.  Changchilar  soni  beshta,  chang  iplari  bilan  tojining 
trubkasiga  qo‘shilib  o‘sgan.  Changdoni  trubka  (nay)ga  mustahkam  birikkan, 
uning  ichida  uzunasiga  ochiladi.  Urug‘chisi  ikki  mevabargchali,  ginetseyi 
parakarp  tipda.  Urug‘chisining  ustunchasi  asosida  disksimon  nektardon 
bo‘ladi.  Urug‘lari  yog‘simon  murtakli,  deyarli  endospermsiz.  Savatchadagi 
gullar chekkadan boshlab markazga tomon ochiladi. 
Astradoshlar  oilasiga  bir  qator  qimmatli  o‘simliklar  kiradi,  jumladan, 
oziq  ovqat  va  yem  xashak  o‘simliklari  (kungaboqar,  salat  latuk,  sikoriy, 
artishok), dorivor, bo‘yoqdor, manzarali, texnik o‘simliklar (astra, xrizantema, 
georgina  va  h.k.).  Oila  vakillari  orasida  ashaddiy  begona  o‘tlari  ham  bor 
(lattatikan,  bo‘ztikan).  Oila  ikkita  kenja  oilaga:  latuksimonlar  va 
astrasimonlarga bo‘linadi. 
Latuksimonlar (Lactucoideae) yoki Tilsimongullilar (Liguliflorae) kenja 
oilasi – gullari faqat tilsimon, bo‘g‘imli sut naylari yaxshi taraqqiy etgan.  
Cichorium  turkumi 8 ta turni o‘z ichiga oladi. Turkumning C. Inthybus 
turi  keng  tarqalgan.  Bu  ko‘p  yillik,  bo‘yi  70  sm  dan  1  m  gacha  boradigan, 
havorangdagi tilsimon gullardan iborat savatchaga ega. Asosan Yevropa, Osiyo 
va  Shimoliy  Afrikaning  mo‘tadil  zonalarida  uchraydi.  Ikki  yillik  o‘simlik 
sifatida ekib o‘stiriladi. Ildizmevasida inulin moddasi mavjud, birinchi yilning 
oxirrog‘ida  tuproqdan  kavlanib  olinadi,  bo‘laklarga  bo‘linadi,  quritiladi  va 
qovuriladi,  maydalanadi.  Olingan  kukun  kahva  ichimligiga  qo‘shilgan  holda 
yoki  uning  o‘rnini  bosuvchi  ichimlik  tayyorlanadi.  Inulin  moddasi  qovurilish 
jarayonida  parchalanib,  oksimetilfurfurolni  hosil  qiladi,  uning  hidi  esa 
qahvaning hidini eslatadi. Shuningdek, ildizmevalar chorva uchun yem-xashak 
sifatida va inulin olish uchun xom-ashyo sifatida foydalaniladi. 


319 
 
Qoqio‘t (Taraxacum) turkumi taxminan 70 ta turni o‘z ichiga oladi, ular 
Yer  sharining  barcha  joylarida  uchraydi.  Bu  o‘simliklar  asosida  tubbarglarni 
hosil  qiladi  va  sariq  rangdagi  gullardan  iborat  savatchasi  bo‘ladi.   Taraxacum 
officinale  ning  etdor  bo‘lgan  ildizlari  kuz  faslida  40%  inulin,  oqsil 
moddalaridan tashkil topgan.  
Qoqio‘tning  yosh  barglari  va  poyasi  karotinoidlar,  vitamin  B
2
  ni 
tutganligi  uchun  ular  gazaklar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Qoqio‘t    judayam 
ashaddiy  begona  o‘t  bo‘lib  hisoblanadi,  uni  yo‘qotish  uchun  o‘simlik 
g‘unchalagan paytda kesuvchi asboblar bilan kesib tashlash tavsiya qilinadi. 
Astrasimonlar  (Asteroideae)  yoki  Naysimongullilar  (Tubiflorae)  kenja 
oilasi.  Savatchadagi  gullarning  barchasi  yoki  faqat  o‘rtadigilari  naysimon, 
chekkadagi gullari soxta tilsimon yoki voronkasimon bo‘ladi. Bu o‘simliklarda 
sut  naylari    bo‘lmaydi,  biroq  moy,  smola  va  balzam  to‘plovchi    bo‘shliqlari 
bo‘ladi.  
Kungaboqar  (Helianthus)  turkumi  o‘z  ichiga  60  ta  tur  o‘simlikni  oladi, 
shulardan  faqat  ikki  turi  keng  ekiladi.  Bir  yillik  kungaboqar  (Helianthus 
annuus)  dunyoda  keng  tarqalgan  moy  beruvchi  o‘simlik  sanaladi.  Asosan 
Rossiya, Ukraina, Argentika davlatlari o‘simlikdan moy ishlab chiqaradi.  
Kungaboqarning  balandligi  2  m  ga  boradi,  vatani  -  Meksika.  U  yerda 
yovvoyi  holda  uchraydi.  Poyasi  yirik  yakka  sariq  naysimon  va  soxta  tilsimon 
gullarni  o‘zida  tutuvchi  savatchaga  ega.  Quyoshga  tomon  poyaning  yuqori 
qismi doim nutatsion harakat qilganligi bois o‘simlikka “kungaboqar” deb nom 
berilgan. 
Tugunchasining 
uchida 
reduksiyaga 
uchragan 
ikkitagacha 
pardasimon  kosacha  bargchalari  bor.  Bitta  yirik  savatchasida  1000  tagachaga 
gullari  bo‘lishi  mumkin.  Mevasi  pista.  Kungaboqarning  urug‘lari  50%  gacha 
qimmatli  oziqabop  moy  saqlaydi.  Kunjarasi  xolva  tayyorlash  uchun  hamda 
chorva uchun yemga ishlatiladi. 
Topinambur  (H.tuberosus)  ko‘p  yillik  o‘simlik,  yer  tagida  poyasining 
shakl  o‘zgarishidan  kelib  chiqqan,  15%  gacha  inulin  saqlaydigan  yerosti 


320 
 
tuganaklari  bo‘ladi.  Yovvoyi  holda  Shimoliy  Amerikada  o‘sadi.  Mazkur 
o‘simlik chorva uchun qimmatli yem, insonlar uchun esa qand kasalligi bilan 
og‘rigan bemorlar uchun oziqabop o‘simlik sifatida yetishtiriladi. 
Shuvoq  (Artemisia)  turkumiga  400  tadan  ortiq  tur  o‘simlik  kirib,  ular 
Shimoliy yarimsharning mo‘tadil iqlimli joylarida tarqalgan. Chala cho‘l, cho‘l 
zonalarida  keng  tarqalgan  o‘simliklar  turkumi  bo‘lib  sanaladi.  Bir  yillik  va 
ko‘p yillik o‘tsimon o‘simliklar kuchli ajralgan barglarga ega bo‘lib, ularda efir 
moylari to‘planadi(86-rasm). 
Dorivor  o‘simliklar  orasida    ko‘p  sonli  mayda  savatcha  to‘pgulli,  sariq 
rangdagi  gullari  bo‘lgan  o‘lmaso‘t  (Helichrysum  arenarium),  savatchaning 
qabariq  guro‘rinli,  barchaga  yaxshi  tanish  bo‘lgan  terlatuvchi,  yumshatuvchi, 
og‘riqsizlantiruvchi o‘simlik – dorivor moychechak (Matricaria chamomilla), 
barglari,  poyasining  yuqori  qismi  va  mayda  savatcha  gullari  tashqi  qon 
to‘xtatuvchi  sifatida  qo‘llaniladigan  oddiy  bo‘yimadoron  (Achillea 

Download 9,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   242




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish