M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

XI ВОВ. MAKTABGACHA TA’LIM M UASSASASIDA
BOLALARNI Q URISH-YASASHGA 0 ‘RGATISH
M aktabgacha ta ’lim muassasasida bolalar bilan qurilish materiallari 
yordam ida o ‘yin va m ashg‘ulo tlar o ‘tkazishning aham iyati katta. 
Yosh avlodni h a r to m o n lam a tarbiyalashda m aktabgacha t a i i m
m uassasasida qurilish m ateriallari yordam ida o ik az ila d ig an o ‘yin va 
mashg‘ulotlar katta o ‘rin egallaydi. Bolalaming qurilish o ‘yinlari rollarga 
b o iin ib o ‘ynaladigan o ‘yinlarning ajralm as bir qism i hisoblanadi. 
Q urilish o ‘y in la rid a harn b o lala r te v a ra k -a tro fd a g i n a rsa larn i, 
kattalarn in g faoliy atlarin i aks ettirad ilar. Q urilish o ‘yin!arining 
m a z m u n in i b o la la rn in g o ‘zlari y a ra tad ilar. B o lalar k  p in c h a
kattalarning qurilishdagi faoliyatlariga taqlid qilib, «Quruvchi ishchi» 
rolini bajaradilar. B olalarning qurilish o ‘yinlari qiziqarli ijodiy 
faolivatdir. U lar o ‘z o ‘yinlarida qurilishlarni transport harakati, 
kattalam ing m eh n ati haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday 
o ‘yinlar bolalarda tashabbuskorlikni uyg‘otishga, ularni fikr yuritish 
va harakat faoliyatlarini faollashtirishga keng imkon yaratadi. M ashg‘ulot 
va o ‘vin vaqtida bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda boiadilar. 
U lar rollarni  zaro b o iish ib oladilar, ishlarni bajarishda bir-birlariga 
yordam beradilar va m aslahatlashadilar. Qurilish o ‘yinlarida harakat 
elem entlari ko ‘p b o iib , u bolalam ing harakat qilishga nisbatan b o ig an
talablarin i qo ndirishga yordam beradi. Bola b iro r narsani qura 
boshlaganda qurilish m ateriallarini tegishli joyga olib boradi. ularni 
stol yoki pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaqtda uning q llari 
faol harakat qiladi, ya’ni m a iu m m iqdorda jism oriiy kuch sarflaydi. 
Mayda aurilish materiallari bilan o ‘ynaganda qo ining mayda muskullari 
yaxshi rivojlanadi. Qurilish  yinlarini  ynash natijasida boialarm ng 
K uzatuvchanhgi 
ortadi, texnikaga bo Igan qiziqishiari 
 s i d
boradi. 
B undan tashqari, ular o ‘yin jarayoniua oddiy geom etnR shakllam m g
42

---

tuzilishi bilan ham tanishadilar. Qurilish o ‘yinlarining tarbiyaviy ta ’siri 
shundaki, bunda bolalar aks ettiradigan hodisa va narsalaming g'oyaviy 
m azm uni o ‘z aksini topadi.
M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning tah lil va 
sintez, taqqoslay bilish kabi uquvlari hali sust rivojlangan b o ‘ladi. 
Qurilish m aterialari yordam ida o ‘tkaziladigan o ‘yinlar esa bolalarning 
tafakkurini, ijodiy qobiliyatini o ‘stiradi. Tarbiyachining ko‘rsatgan 
narsasini esda saqlab qolish va uni qayta esga sohsh bolalami narsalami 
bir-biriga solishtirishga, tahlil va sintez qilishga, o ‘xshashini topib 
qo‘yishga va farqini ajrata bilishga majbur qiladi va qurihshdagi vazifalami 
pala-partish bajarm aslikka, tasodifiy xulosa bilan qoniqib qolm ay, 
balki m aqsadga muvoftq yo ‘l tutishga o ‘rgatadi. Bolalar bilim ini 
sistem ali ravishda qurilish o ‘yinlari faqat tevarak-atrofni bilib olish 
vositasigina b o iib qolm ay, balki axloqiy sifatlarni tarbiyalovchi 
vosita hamdir. Bolalar doimo atrofda qurilayotgan yangi turar joylami, 
m aktablar, bolalar bog‘chalari, d o ‘konlarni kuzatib boradilar va 
tarbiyachidan hukum atim izning xalqlarga qilayotgan g‘am xo‘rligini 
eshitadilar. Bolalar bevosita kuzatayotgan qurilishdagi aniq m isollar 
b o la la rn in g o ‘z b ek x a lq i o ‘z m e h n a tin i q a n c h a lik se v ish in i 
tushunishlariga yordam beradi. Qurilish o ‘yinlari orqali tarbiyachi 
bolalarda m ehnatsevarlik, m ustaqillik, o ‘z ishiga javobgarlik hissini 
tarbiyalab borishga harakat qiladi.
Bolalar jam oasini to ‘g ‘ri tashkil etishda qurilish m ateriallari bilan 
oik azilad ig an o ‘yin va m ash g iilo tlar katta aham iyatga ega. Qurilish 
m ateriallari bilan o ik az ila d ig an o ‘yin va m ashg‘ulotlar bolalarni 
maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda ham yordam beradi. Bu 
o ‘yin va mashg‘ulotlar jarayonida bolalarda diqqatni bir joyga to ‘plash, 
oldiga q o ‘ygan maqsadga chidam va sabot bilan erishish, olgan bilimi 
va m alakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik k o isa tis h xususiyatlari 
shakllanib boradi. Q urilish haqidagi asosiy bilim ni bolalar qurish- 
yasash m ashg‘ulotida egallaydilar. Ana shu m ashg‘ulotlarda ular 
narsalam ing elem entar koiin ish larm i, qurihsh detallaridan maqsadga 
muvofiq foydalana olishni o ig a n a d ila r va qurilishni badiiy jih a td a n
bezashning oddiy usullarini zlashtirib oladilar. M aktabgacha tarbiya 
yoshidagi kichik bolalar qurish-yasashga bir necha bor urinadilar, ular 
faqat qurilish tplamlaridagi m ateriallami yapaloq tom oni bilan qo‘yib, 
terib chiqadilar yoki bir-birining ustiga q o‘yadilar. Tarbiyachi bolalami
143

---

h arx il narsalar qurishga o ‘rgatgan b o ‘lsa, kichik yoshdagi bolalam ing 
qurilish o ‘yinlarida u o ‘z aksini topadi.
Qurilish m ateriallari bilan o ‘tkriZiladigan o ‘yin va m ashg‘ulotlar 
uchun zaruriy sharoitlar. Bolalar qurish texnikasini yaxshi o ‘zlashtirib 
olishlari u ch u n guruhlarda zaru r sh art-sh aroitlarni yaratish lozim. 
Buning uchun, aw alo , gum hda yetarli m iqdorda qurilish m ateriallari 
b o ‘lishi, ya’ni ham m a bolalar bir vaqtda yoki hech bo‘lmaganda yarim 
gum h bolalar m ashg‘ul b o ‘la oladigan darajada material b o ‘lishi zamr. 
N arnunaga qarab qurish m ashg‘ulotida ham bolalarni m aterialdan 
cheklab q o ‘ymay, balki h a r kim ga keragini taqsim lab berish lozim . 
B olalar h a r d o im zaru r b o ‘lgan m aterialni olib ishlata bilishni 
o ‘rgansinlar. Bolalar qurish-yasash m alakalarini endigina egallay 
boshlaganlarida, y a’ni ikk in chi kichik g u ruh dan boshlab qurish 
m ashg‘ulotlarini o ‘tishga ruxsat beriladi. M ashg‘ulotlarda qurish- 
yasashga o ‘rgatish uchun stol ustida o ‘ynaladigan qurilish to ‘plam idan 
foydalangan m a ’qul. K o ‘pchilik bolalar bog‘chasining uchastkasida 
qurib o ‘ynash uchun yirik qurilish m ateriallaridan foydalaniladi. Bu 
m ateriallar bolalarni k o ‘pchilik b o ‘lib qurishga, o ‘ynashga o ‘rgatadi. 
G uruhdagi bolalarning ham m asi qurish usullarini yaxshi o ‘zlashtirib 
olishlari uch un m ashg‘ulot vaqtida stollarni har xil joylashtirish 
m um kin. Q urilishni yakka-yakka bajarayotganda stollarni odatdagi 
tartibda yoki P harfi shaklida terib q o ‘yish m um kin, agar bolalar bir 
qurilishni guruh b o ‘lib bajarsalar, 2—3 stolni birlashtirib, q ato r qilib 
q o ‘yish kerak. M ashg‘ulot vaqtida bolalarga qurilishning eng zarur 
usullari k o ‘rsatiladi, shuning u c h u n m ashg‘ulot uzoq c h o ‘zilmasligi 
(1 0 -1 2 daqiqadan oshmasligi) kerak. Qurish-yasash m ashg‘ulotlarini 
o ‘quv yilining birinchi yarmida o ‘tkazish maqsadga muvofiqdir, ikkinchi 
yarm ida esa o ‘yinlar bilan chegaralansa ham b o ‘ladi. M ashg‘ulotning 
m aqsadi qurish-yasashning h am m a usullarini k o ‘rsatishdan iborat: 
qurilishni qurishda qurish-yasashning ham m a usullari ko‘rsatishni va 
harakat bilan tush u ntirish , tayyor qurilgan nam u n an i k o ‘rsatish va 
unga kirgan elem en tlarn i tah lil qilish. N am u n a sifatida qurilish 
m ateriallaridan nim alar yasash m um kinligini k o ‘rsatuvchi tayyor 
qurilishdan foydalanish. Bolalar bino, inshootni qurishni bilib olishlari 
uchun (baland poydevom ing ustini qanday bekitish, bir detalni qanday 
qilib boshqasi bilan alm ashtirish, tekislikni qanday kengaytirish va 
shu kabilar) qurilishning ayrim detallarini k o ‘rsatish. Tarbiyachi
144

---

tom onidan bajarilayotgan qurilishning ayrim qismini davom ettirishni 
bolalarga taklif qilish. Q uriladigan obyekt haqida tushuneha berish, 
m asalan, qurilishning hajm ini (katta-kichikligini) aniqlash, bunda 
qurilishning o ‘yinchoqlarga m os b o ‘lishini aytish. Bolalarni o ‘zlari 
ijod qilib qurishga o ‘rgatish u ch u n zarur sharoitlar va ashyolar bilan 
ta ’m inlangan b o ‘lishi kerak.