M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

Mazmunli rasm chizish. 
M azm unli rasm chizishning asosiy 
m aqsadi bolaning atro f-m u h itd an olgan taassurotlarini ifodalashga 
o ig a tish d ir. M azm unli rasm - bu bir necha m azm unning m a iu m
rangda tasvirlanishi. Bolalar qaysi m azm un bo ‘yicha rasm chizadilar? 
Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va bolalam i o ‘rab turgan tevarak- 
atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Masalan, «Biz shanbalikda» 
va «K ech kuz» rasm lari bunga m isol b o i a oladi. Bolalar bilan olib 
boriladigan bunday m ashg‘ulotlar u lam ing h ar to m o n lam a kam ol 
topishiga yordam beradi. Bunda bolalaming aqliy qobiliyati rivojlanadi. 
Bu jarayon asta-sekinlik bilan ro ‘y beradi, shuning uch u n m azm unli
97

---

rasm chizish o ‘rta g u ruh d an boshlab kiritilgan. B unda ham yonm a- 
yon turgan 2—3 ta predm etning tasviri o ‘rgatiladi. M azm unli tasvirda 
predm etlarning bir-biridan ajratish uchun uning  lcham ini. fazodagi 
o ‘rinlariga qarab, predm etlam ing katta yoki kichikligini o ‘rgatish kerak. 
M aktabgacha yoshdagi bola u c h u n p red m etlar orasidagi fazoviy 
m unosab atlarni farqlay olish ju d a qiyin. M azm unli rasm chizishni, 
bog‘chada o ‘rgatishning um um iy vazifalari quyidagilar:
Mavzuning m azm unini ifodalashga uning asosini ajratishga o ‘igatish.
O byektlar orasidagi o ‘zaro aloqani tasvirlashga o ‘rgatish.
Obyektlar orasidagi proportsional joylashuvni tasvirlashga va ulaming 
fazodagi o ‘rinlarini k o‘rsatishga o ‘rgatish.
Dekorativ rasm chizish. 
Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning 
boshqa tu rlari kabi bolada estetik tu y g ‘uni rivojlantiradi. Bolalarni 
xalq am aliy san ’ati nam unalari bilan tanishtirishda tarbiyachi ularda 
vatanparvarlik ruhini shu san ’at asarlarini yaratayotgan odam larning 
m ehnatiga hurm at kabi tuyg‘ularni tarbiyalash kerak.
D ekorativ rasm chizish quyidagi um uniiy vazifalarni o ‘z ichiga 
oladi.
B o lalard a n a q sh n in g tu rlic h a sh a k lla ri bilan b o g iiq h o ld a 
kom pozitsion hisni shakllantirish.
Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.
Xalq am aliy san’atining turlarini, usullarini farqlashga va ularning 
a lo h id a e le m e n tla rid a n b o la la rn in g o ‘z ijodida foy d alan ish g a 
o ‘rgatish.
Q alam va m o ‘yqalam bilan chizishning texnik k o ‘nikm alarini 
m ustahkam lash.
Bolalarni dekorativ rasm chizishga o ‘rgatishda tarbiyachi ularda 
naqsh komponentlarining o ‘zaro bog‘Uqligini, rangini, kompozitsiyasini 
shakl elem entini ko‘rishga o ‘rgatadi. D ekorativ rasm chizishda rang 
qobiliyatining rivojlanishi asosiy m asala b o iib hisoblanadi.
Bir yoshdan u ch yoshgacha b o ig a n bolalar guruhida rasm chizish 
m alakasining hosil b o iis h i va rivojlanishi. M aktab gacha tarbiya 
m uassasalarida rasm chizishga o ‘rgatish 2 yosh dan boshlanadi. Bu 
davr b o lalarn i tasviriy faoliyatga tay y o rlash davri hisoblanadi. Bu 
davrda bolalar qalam ni ushlash va qog‘oz ustida yuritishga o ‘rganadi. 
L ekin b u jara y o n d a rivojlanm aydi, bola q alam ni t o ‘g ‘ri ushlashni 
b ilm ay d i, ta rb iy a c h i a s ta -se k in u n i q a la m n i t o ‘g ‘ri u shlashga
98

---

odatlan tiradi, bu nd a bolani bajarayotganligi em as, balki qalam ning 
harakati, uning uchi bilan qog‘oz betiga taqillatishi qiziqtiradi. Qalam 
bilan t o ‘g ‘ri tu rli xil shtrixlar, n u q talar chizadi, qog‘oz betida turli 
harakatlar qiladi, keyin sodda chiziqlar asta-sekin m urakkablashadi. 
Bu vaqtda bola qog‘oz ustiga tushirilgan turli xil izlami ko‘rib, xursand 
b o ‘ladi. Shuning u c h u n bu davr «Ala-buji» davr deyiladi. Bu davr 
bolada tasviriy faoliyatini vujudga keltirishga t a ’sir k o ‘rsatadi. Bu 
guruhda m aktabgacha ta ’lim -tarbiya dasturi guruhli m ashg‘ulotlarni 
talab qilmasa-da, agar bolalar xohlashsa, ulam i stol atrofiga o ‘tirg‘izib, 
rasm chizdirishga im kon yaratish m um kin.
1. llk yoshdagi bolalar guruhlarida bolalarga bir yarim yoshdan 
boshlab qalam berish m um kin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining 
tasviriy m a’nosiga 1 kichik guruhdan boshlab tushuncha boshlanadi.
1 k ich ik g u ru h (2 yoshdan 3 yoshgacha).
2. Bu davrga kelib, nutqi o ‘sadi, tasawur doirasi kengayadi, materiallar 
bilan mustaqil harakat qilishi faollashadi. Bu guruhda tarbiyachi bolalami 
qilayotgan harakatlarini kuzatishga o ‘rgatadi. Chizayotgan turli chiziqlar 
bilan predmetlaming turlarini bilishga, ulami ayrim narsalarga o ‘xshatishga 
o ‘rgatadi. Bolalarga savollar bilan murojaat qiladi, sen nim ani chizding, 
deb bolaning chizgan ishini qaysi predmetga o ‘xshashligini aniqlaydigan 
ko‘plab savollar beradi. Bolaning harakati ixtiyorsiz bo‘ladi. Ham m a 
bolalar bir vaqtda o ‘z harakati natijasida hosil b o ‘lgan ishida predmet 
o ‘rtasidagi o ‘xshashlikni aniqlay olmaydi, bu xususiyatning o ‘sishi o ‘z- 
o ‘zidan nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Ular tarbiyachi ko‘rsatgan 
ishlarida oddiy predm et va hodisalami tasvir etadi. Masalan, yomg‘ir 
yog‘yapti, qor yog‘yapti, barglar uchyapti, daryoda suv oqm oqda kabi.
3-yilda asta-sekin bolalarda ranglarga qiziqish ortadi. U lar turli 
ranglardan foydalanib, uni predm etga o ‘xshatadi. M asalan, uncha 
katta b o ‘lmagan qog‘oz betiga qizil bo ‘yoqda b o ‘lib, «m en gul soldim» 
deydi. Bu gum hda tarbiyachi bolalarga predmetning qaysidir bir qismini 
chizib, tugatishlarni tak lif qiladi. M asalan, sharga ip, bayroqchaga 
tayoqchani va qizil, yashil, ko‘k, sariq ranglami bilishga va foydalanishga 
o ‘rgatiladi. «Quyosh», «K o‘m -k o ‘k o ‘tlar», «Gullar» kabi. Bolalar 
dastlab qalam bilan chizishadi, 3—4 m ashg‘ulotdan keyin b o ‘yoqdan 
foydalanib bo‘yaydi, undan foydalanishni o ‘igatiladi. Bolalarga quyidagi 
m avzularda b o ‘yoqlar bilan rasm chizdirish m um kin. M asalan, 
« D a ra x tlard a n b a rg la rto ‘kilyapti, «Uyda chiroqlar yoqildi».
99

---

Yilning 2-yarm iga tarbiyachi bolalam i predm etning oddiy tasviriga 
o ‘rgatadi. Tarbiyachi shar chizadi, k optok chizadi, bolalar esa yo ‘l 
c h iz a d i. Y iln in g 2 -y a rm ig a b o rib , b o la la r b ila n m a s h g ‘u lot 
uyushtirilib, ular m o ‘yqalam q o ‘yib-olish, q o ‘g ‘irchoqning ko‘y]agini 
yoki d a stro ‘m olcha va q o ‘lqopni d o g ‘lar bilan bezashga o ‘rgatiladi. 
Bu yoshdagi bolalarni tasvirlashga o ‘rgatishda tarbiyachi turli xil 
usullardan foydalanadi.
Sifatli o ‘rgatish uchu n usullardan biri, passiv harakatlar usuli, ya’ni 
bola o ‘zi m ustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola q o ‘liga qalam berib, 
chizish harak atlarini bajartiradi yoki o ‘yin o ‘tkazadi. Bolalar q o ‘l 
h arakatining koordinatsiyasini rivojlantirib borib, tarbiyachi qog‘oz 
betida bir xildagi ritm ik h arakatlarn i bajaradi, o ‘ngga-chapga keyin 
asta-sekin m urakkab h arak atlarn i bajarishga o ‘rgatadi. M asalan, ip 
o ‘ram i yoki tu tu n chiqyapti va boshqalar.
Tarbiyachining badiiy so‘zdan foydalanishi, bolalarga tasvirlanayotgan 
narsaning obrazli ta sa w u r etishga yordam beradi. M asalap, quyosh 
to ‘g ‘risida shunday sh e’r va ashulalardan foydalanish usuli m uhim
usullardan hisoblanadi. 1-kichik guruhda tarbiyachi bolalar bilan 
ham jihatlik keng q o ilan ilad i. Tarbiyachi katta qog‘oz betida archani 
chi/;idi. bolalar esa chiroqlar yoqadi (m o‘yqalamni qog‘ozga tikka qo‘yish 
usuhbilan). Bunday m ashg‘ulotlarni tarbiyachi 5—6 ta bolalar guruhi 
bilan uyushtirishi m umkin. 2,5 yoshdagi bolalar bilan tip m ashg‘ulotlar 
uyushtirish m um kin. M asalan, bolalarga rasm lar berib, unda nim alar 
tasvirlanganligini aytib berish kabi o ‘yinlar o ‘tkazish mumkin. Masalan, 
quyosh, bayroqcha, gullar tasvirlangan bo iish i m umkin. B olalarulam i 
aytib beradi, qiynalgan bolaga tarbiyachi yordam beradi. Tarbiyachi 
bolalar ishini tahlil qilib ularning ishlarining xilm a-xilligi va predm et 
bilan tasvir o ‘rtasidagi o ‘xshashlikni k o ‘rsatib beradi.