M qudaybergenov q. Paxratdinov

Qadag’alaw ushi’n soraw ha’m tapsi’rmalar

1. 
   Arab jazi’wi’ndag’i’ alfavit neshinshi ji’llarda qollani’ldi’?
   
2. 
   Lati’n jazi’wi’na qashan o’tti?
   
3. 
   Kirill jazi’wi’n qashan qabi’l etti ha’m og’an qanday o’zgerisler kirgizildi?
   
4. 
   Lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an jan’a alfavit qashan tasti’yi’qlandi’ ha’m ondag’i’ o’zgerislerdi ayti’p berin’.
   

A’debiyatlar

1. 
   Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков. М., «Наука», 1972.
   
2. 
   Қарақалпақ тилиниң алфавити ҳәм орфографиялық қәделериниң жыйнағы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1974.
   
3. 
   Қарақалпақ тили имла қағыйдаларының жыйнағы. Нөкис, «Билим», 2016.
   
4. 
   Насыров Д.С. Становление и развитие каракалпакской письменности. Нукус, «Каракалпакстан», 1987.
   
5. 
   Убайдуллаев К. Қарақалпақ тили жазыўының раўажланыўы. Нөкис, 1957.
   

§3. Qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’ boyi’nsha izertlewler


Joba

1. 
   Qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q o’zgeshelikleri boyi’nsha da’slepki izertlewler.
   
2. 
   K. Ubaydullaevti’n’ miynetleri.
   
3. 
   A. Da’wletovti’n’ miynetleri.
   
4. 
   M. Qudaybergenovti’n’ miynetleri.
   

Qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q o’zgeshelikleri S.E. Malovti’n’, E.D. Polivanovti’n’ 1930-ji’llari’ jazi’lg’an maqalalari’nan, N.A. Baskakovti’n’ 1932-ji’li’ shi’qqan « Краткая грамматика каракалпакского языка» atli’ miynetinen keyin ha’r ta’repleme izertlenile basladi’.

Qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q sistemasi’n birinshi ret arnawli’ tu’rde izertlegen Jubani’sh Aralbaev (1920–1986) boldi’. Ol o’zinin’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q sistemasi’» degen kandidatli’q dissertaciyasi’nda qaraqalpaq tilindegi dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z fonemalardi’, pa’t ja’ne tiykarg’i’ fonetikali’q ni’zamlardi’ analizledi. Oni’n’ bul jumi’si’ sol da’wirdegi qaraqalpaq tilin izertlew ma’selesine qosi’lg’an salmaqli’ u’les boli’p esaplanadi’. Dissertaciya jaqlag’annan keyin de J.Aralbaev qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’n izertlewdi dawam etti. Ol Qazaqstanni’n’ ilimiy jurnallari’nda qaraqalpaq tilindegi akcentuaciyag’a, dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z fonemalarg’a, qaraqalpaq tilinin’ fonologiyasi’na arnalg’an to’rt ilimiy maqala ja’riyaladi’. J. Aralbaevti’n’ ismi qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq tili dialektlerin ha’m fonetikasi’n birinshi izertlewshilerdin’ qatari’nda o’zinin’ i’layi’qli’ orni’n iyeleydi.
Professor N.A. Baskakovti’n’ «Каракалпакский язык» atli’ eki tomnan ibarat miynetinin’ shi’g’i’wi’ qaraqalpaq tilin izertlewdegi en’ u’lken jetiskenliklerdin’ biri boldi’. Bul miynettin’ ekinshi tomi’ni’n’ ayi’ri’qsha orni’ bar.¹ Onda, birinshiden, qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q ni’zami’na – seslerdin’ artikulyaciyali’q si’patlamasi’na, olardi’n’ poziciyali’q o’zgesheliklerine, pa’t, intonaciya ma’selelerine ju’da’ ken’ tu’rde toqtalg’an, ekinshiden, so’z shaqaplari’ sistemasi’na, olardi’n’ bo’liniw o’zgesheliklerine, bir-birinen pari’qlani’w principlerine, so’z jasaw usi’llari’na ayi’ri’qsha itibar berilgen. Bul miynet qaraqalpaq tilinin’ grammatikali’q quri’li’si’n ilimiy jaqtan sistemali’ izertlew ushi’n baslama boldi’. Ilimpaz bul miynetinde o’zinin’ bunnan aldi’ng’i’ «Краткая грамматика каракалпакского языка» (Turtkul, 1932) degen miynetinde jazi’lg’anlari’n ha’r ta’repleme teren’lestirdi. Sonday-aq «Каракалпакско – русский словарь» (M., 1958) kitabi’na qosi’msha retinde jazi’lg’an N.A. Baskakovti’n’ «Очерк грамматики каракалпакского языка» miynetinde qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q basli’-basli’ ma’seleleri uli’wma planda so’z etilgen.
Qaraqalpaq tilinin’ en’ da’slepki qa’nigelerinin’ biri, ilimpaz ha’m pedagog, belgili ja’miyetlik isker Kenjebay Ubaydullaev (1907–1970) ilimpaz si’pati’nda qaraqalpaq tili boyi’nsha ko’plegen miynetler do’retti. Ol qaraqalpaq a’debiy tilinin’ jazi’wi’, alfavit ha’m orfografiyasi’, fonetikasi’, leksikologiya ha’m leksikografiyasi’, grammatikasi’ boyi’nsha izertlewler ju’rgizgen ko’rnekli ilimpaz boldi’.
K. Ubaydullaev qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’n qaraqalpaq tilinde birinshi ret ilimiy planda jazdi’. Oni’n’ 1965-ji’li’ «Qaraqalpaqstan» baspasi’nda shi’qqan «Ha’zirgi zaman qaraqalpaq tili. Fonetika» atli’ kitabi’nda qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q sistemasi’na tiyisli tiykarg’i’ ma’seleler bir qansha ken’nen so’z etilgen. Qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q quri’li’si’n basqa tu’rkiy tiller menen sali’sti’ri’p izertlewdin’ na’tiyjesinde K. Ubaydullaev qaraqalpaq tilinin’ o’zine ta’n bolg’an fonetikali’q o’zgesheliklerin ken’nen ashi’p ko’rsetken. Conli’qtan da ilimpazdi’n’ bul miyneti qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’n bunnan bi’lay da teren’irek izertlew ushi’n u’lken ilimiy a’hmiyetke iye. Ol o’zinen keyin ko’plegen fonetikali’q izertlewlerge jol ashi’p berdi. Soni’n’ menen birge, K. Ubaydullaevti’n’ bul jumi’si’ ko’p ji’llar dawami’nda joqari’ oqi’w ori’nlari’ni’n’ studentleri ushi’n qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’ boyi’nsha birden-bir oqi’w qurali’ si’pati’nda xi’zmet etti. Bul jumi’s ilimpazdi’n’ 70 ji’lli’g’i’na arnali’p tayarlang’an tan’lamali’ miynetlerinin’ toplami’na kirgizilip ekinshi ret jari’q ko’rdi.²
Qazaq ilimpazi’ Bayi’nqul Qali’ev o’zinin’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda³ eksperimental mag’li’wmatlar tiykari’nda qaraqalpaq tilindegi qi’si’q dawi’sli’lardi’n’ qi’sqari’wi’ ha’m tu’sip qali’wi’na sebepshi bolatug’i’n fonetikali’q qubi’li’slardi’ ko’rsetip berdi.
Qaraqalpaq a’debiy tilinin’ fonetikali’q quri’li’si’n izertlewdin’ jan’a basqi’shi’ akademik Abatbay Da’wletovti’n’ (1942–2015) ismi menen ti’g’i’z baylani’sli’. Oni’n’ miynetlerinde qaraqalpaq tili fonetikasi’ni’n’ az u’yrenilgen ha’m tarti’sli’ ma’seleleri ha’r ta’repleme o’z ilimiy sheshimin tapti’. Ilimpaz qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’ ha’m fonologiyasi’n qaraqalpaq til biliminde jan’a metod esaplang’an eksperimental metodlar menen teren’ u’yrendi, analizledi, ilimiy tiykarladi’ ha’m rawajlandi’rdi’.
A. Da’wletov o’zinin’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda⁴ qaraqalpaq tilindegi dawi’sli’ fonemalardi’n’ artikulyaciyali’q ha’m akustikali’q o’zgesheliklerin birinshi ret eksperimental usi’llar ja’rdeminde ani’qlag’an. Oni’n’ bul dissertaciyali’q jumi’si’ 1976-ji’li’ Samarqand qalasi’nda «Вокализм каракалпакского языка» degen atama menen o’z aldi’na kitap boli’p basi’li’p shi’qti’.
Ilimpazdi’n’ «Қарақалпақ тилинде сингармонизм» (Нөкис, 1993) atli’ monografiyasi’nda qaraqalpaq til biliminde birinshi ret singarmonizm ni’zami’ ha’r ta’repleme izertlenip, oni’n’ xi’zmeti, ta’biyati’ ken’ tu’rde ashi’p berilgen.
A. Da’wletovti’n’ doktorli’q dissertaciyasi’ pu’tkilley jan’a usi’lg’a – eksperimental izertlew usi’li’na su’yenip ori’nlang’an ha’m til biliminin’ son’g’i’ jan’ali’qlari’ menen teoriyali’q jetiskenlikleri tiykari’nda jazi’lg’an.⁵ On’i’n’ bul dissertaciyasi’ «Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси» (Нөкис, 1995) degen atamada o’z aldi’na kitap boli’p basi’li’p shi’qti’. Bul kitapta qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’na qatnasli’ ma’selelerdin’ ha’mmesi tutas ali’ni’p, olar bir-biri menen baylani’sta u’yrenilgen. Jumi’sta qaraqalpaq tilinin’ seslik du’zilisi haqqi’nda buri’n ayti’li’p ju’rgen da’stu’rli pikirlerge qarama-qarsi’ keletug’i’n, eksperimental juwmaqlar ja’rdeminde ani’qlang’an mag’li’wmatlar ori’n alg’an. Sonday-aq, izertlewshi ayi’ri’m fonetikali’q ma’seleler boyi’nsha buri’n o’zi bildirgen pikirlerin de qayta qarap shi’qqan.
A. Da’wletovti’n’ ja’ne bir ko’lemli ha’m teren’ ilimiy mazmung’a iye miyneti – bul « Фонематическое и фонетическое описание гласных каракалпакского языка» (No’kis, «Bilim», 2014). Oni’n’ bul monografiyasi’ qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nda elege shekem jeterli da’rejede izertlenilmegen ma’selelerge arnalg’an.
Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z fonemalardi’n’ qurami’, olardi’n’ artikulyaciyali’q ha’m akustikali’q si’patlamasi’ A. Da’wletovti’n’ joqari’ oqi’w ori’nlari’ni’n’ studentleri ushi’n arnalg’an bir qatar sabaqli’qlari’nda da so’z etilgen.
Qaraqalpaq tilindegi dawi’ssi’z fonemalardi’n’ qurami’, artikulyaciyali’q ha’m akustikali’q o’zgeshelikleri, olardi’n’ jumsali’w jiyiligi Raisa Beknazarovani’n’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda eksperimental metodlar ja’rdeminde ani’qlang’an.⁶
Gu’layi’m Nuri’mbetovani’n’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda qaraqalpaq, qazaq ha’m o’zbek tillerindegi ko’p buwi’nli’ so’zlerde dawi’sli’lar singarmonizminin’ ti’n’lawshi’lar ta’repinen qabi’l etiliw o’zgeshelikleri ayi’ri’qsha so’z etilgen.⁷
Qaraqalpaq tilindegi so’zlerdin’ fonetikali’q variantlari’ni’n’ payda boli’w sebepleri, olardi’n’ tu’rleri Injayi’m Seytnazarovani’n’ izertlewlerinde ashi’p berildi.⁸
Baxti’yar Shrazovti’n’ kandidatli’q dissertaciyasi’nda qaraqalpaq tilindegi ko’mekshi so’zlerdin’ seslik du’zilisi, buwi’n quri’li’si’ ha’m olardag’i’ singarmonizm ni’zami’ni’n’ ko’rinisi ashi’p ko’rsetilgen.⁹
Qaraqalpaq tilindegi tu’bir ha’m affikslik morfemalardi’n’ fonologiyali’q du’zilisi, tu’bir morfemalar qurami’nda qos dawi’ssi’zlar, olardi’n’ payda boli’w sebepleri, qabatlasqan dawi’ssi’zlardag’i’ ni’zamli’li’qlar professor Ma’mbetkerim Qudaybergenovti’n’ doktorli’q dissertaciyasi’nda sistemali’ tu’rde ilimiy tiykarda ashi’p berilgen.¹⁰ Bul ma’sele oni’n’ «Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы» (Ташкент, 2006) atli’ monografiyasi’nda da ken’nen so’z etilgen.