M qudaybergenov q. Paxratdinov

Qadag’alaw ushi’n soraw ha’m tapsi’rmalar

1. 
   E. Berdimuratovti’n’ «Qaraqalpaq tili terminleri. (No’kis, 1999) atli’ miynetinin’ a’hmiyeti nede?
   
2. 
   Ilim tarawi’na baylani’sli’ terminlerdin’ izertleniwi haqqi’nda ayti’p berin’.
   
3. 
   Turmi’s tarawi’na baylani’sli’ terminler boyi’nsha izertlewlerge sholi’w islen’.
   

A’debiyatlar

1. 
   Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, «Билим», 1994.
   
2. 
   Бердимуратов Е. Қарақалпақ тили терминлери. Нөкис, «Билим», 1999.
   
3. 
   Есемуратова Р. Октябрь ҳәм қарақалпақ лексикасы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1966.
   
4. 
   Пирниязов Қ. Қарақалпақ тилиниң лингвистикалық терминологиясы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1987.
   
5. 
   Пирниязова А. Қарақалпақ тилиндеги жәмийетлик-сиясий лексиканың қәлиплесиў ҳәм раўажланыў жоллары. Ташкент, 2017.
   

§8. Qaraqalpaq tilinin’ grammatikasi’ boyi’nsha izertlewler


Joba

1. 
   N.A. Baskakovti’n’ grammatikalari’.
   
2. 
   Qaraqalpaq tilindegi so’z shaqaplari’ni’n’ izertleniwi.
   
3. 
   Qaraqalpaq tilinin’ so’z jasali’wi’ boyi’nsha izertlewler.
   
4. 
   Qaraqalpaq tilindegi sintaksislik kategoriyalardi’n’ izertleniwi.
   
5. 
   Qaraqalpaq tilinin’ birinshi ilimiy grammatikalari’.
   

Qaraqalpaq tilinin’ grammatikali’q quri’li’si’n ilimiy jaqtan izertlew N.A. Baskakovti’n’ «Краткая грамматика каракалпакского языка» (Turtkul, 1932) atli’ kitabi’nan baslandi’. Bunda birinshi ret qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q ha’m morfologiyali’q quri’li’si’ boyi’nsha tiykarg’i’ mag’li’wmatlar berilgen.

1944-ji’li’ Axmet Qi’di’rbaev (1913 – 1981) ta’repinen «Qaraqalpaq tilindegi seplew kategoriyasi’» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqlandi’. A. Qi’di’rbaev bul dissertaciyasi’nda qaraqalpaq tiline qosi’msha jetinshi seplik – ko’mekles sepligin qosqan. 1950-ji’llardi’n’ aqi’ri’na deyin mektep grammatikalari’nda ko’mekles sepligi ori’n ali’p keldi.
Qaraqalpaq tilinin’ grammatikasi’n izertlewdin’ jan’a da’wiri 1950-ji’llardan baslandi’. 1951 ha’m 1952-ji’llarda N.A. Baskakovti’n’ «Каракалпакский язык» atli’ eki tomnan ibarat miynetinin’ shi’g’i’wi’ qaraqalpaq tilin izertlewdegi en’ iri jetiskenliklerdin’ biri boldi’. Ekinshi tomda¹⁶ qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q ha’m morfologiyali’q quri’li’si’ eski tu’rkiy ha’m ha’zirgi tu’rkiy tillerdin’ materiallari’ menen sali’sti’rmali’-tariyxi’y planda ha’r ta’repleme ken’ izertlengen. Onda so’z shaqaplari’ sistemasi’na, olardi’n’ bo’liniw o’zgesheliklerine, bir-birinen pari’qlani’w principlerine, so’z jasaw usi’llari’na ayi’ri’qsha itibar berilgen. Bul miynet qaraqalpaq tilinin’ grammatikali’q quri’li’si’n ilimiy jaqtan sistemali’ izertlew ushi’n baslama boldi’.
«Каракалпакско-русский словарь» (Moskva, 1958) kitabi’nda qosi’msha retinde jazi’lg’an N.A. Baskakovti’n’ «Очерк грамматики каракалпакского языка» miynetinde (789–866-betler) qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’, morfologiyasi’ ha’m sintaksisinin’ basli’-basli’ ma’seleleri uli’wma planda so’z etilgen. Sonday-aq, bul ocherkte so’z o’zgeriw ha’m sintaksis haqqi’nda mag’li’wmatlar da berilgen.
N.A. Baskakovti’n’ 1950-ji’llarda ja’riyalang’an «Залоги в каракалпакском языке» (Tashkent, 1951), «Личные и лично-притяжательные местоимения в каракалпакском языке» «Составные глаголы в каракалпакском языке» miynetlerinde qaraqalpaq tili morfologiyasi’ni’n’ izertlenbegen ma’seleleri o’zinin’ sa’wleleniwin tapti’. Ilimpazdi’n’ joqari’da atalg’an miynetleri qaraqalpaq til bilimin jan’a rawajlani’w basqi’shi’na ko’terdi, oni’n’ aldag’i’ waqi’tta rawajlani’wi’ ushi’n tu’rtki boldi’.
D.S. Nasi’rov 1954-ji’li’ Moskvada «Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil ha’m oni’n’ sintaksislik funkciyalari’» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Keyin ala bul tema boyi’nsha ol «Қарақалпақ тилиндеги келбетлик фейил» (Нөкис, 1964) atli’ monografiyasi’n ja’riyaladi’.
1955-ji’li’ Moskvada K. Ubaydullaev «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi ani’qli’q meyildin’ o’tken ma’ha’l kategoriyasi’» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Oni’n’ bul jumi’si’ 1978-ji’li’ «Qaraqalpaqstan» baspasi’nda «Категория прошедшего времени глаголов в изъявительном наклонении в современном каракалпакском языке» degen atama menen o’z aldi’na kitap boli’p basi’li’p shi’qti’. K. Ubaydullaevtan keyin o’tken ma’ha’l formalari’ qaraqalpaq tilinde Jalg’asbay Allamuratov (1931 – 1978) ta’repinen izertlendi.¹⁷
1961-ji’li’ A. Qi’di’rbaev o’zinin’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi atli’q so’zler» degen kitabi’n baspadan shi’g’ardi’. Usi’ ji’li’ D.S. Nasi’rov qaraqalpaq tili grammatikasi’ni’n’ tiykarg’i’ kategoriyalari’ni’n’ biri – ko’plik kategoriyasi’na arnap, «Қарақалпақ тилинде көплик категориясы» degen kitabi’n baspada ja’riyaladi’.
1963-ji’li’ Baymurat Qutli’muratov «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi ha’reket atlari’» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Oni’n’ bul jumi’si’ 1967-ji’li’ «Ҳәзирги заман қарақалпақ тилинде ҳәрекет атлары» degen atama menen kitap boli’p shi’qti’.
Qaraqalpaq tilinin’ morfologiyasi’n izertlewshiler so’z shaqaplari’ni’n’ klassifikaciyasi’ ma’seleleri menen, olardi’n’ leksika-semantikali’q ha’m grammatikali’q belgilerin ani’qlaw menen shug’i’llani’p basladi’. Soni’n’ na’tiyjesinde Ma’dis Sha’lekenovani’n’ almasi’qlar boyi’nsha,¹⁸ Uzaqbergen Embergenovti’n’ eliklewish so’zler boyi’nsha,¹⁹ Ayjari’q Bekbergenovti’n’ (1938 – 2002) sanli’qlar boyi’nsha²⁰ kandidatli’q dissertaciyalari’ jazi’ldi’. Bul jumi’slar qaraqalpaq tilinin’ morfologiyasi’n izertlewde belgili qa’dem boldi’ ha’m olar bul tarawda uli’wmalasti’ri’lg’an jumi’slardi’ do’retiw ushi’n mu’mkinshilik berdi. Sonli’qtan, O’zbekstan Ilimler akademiyasi’ Qaraqalpaqstan filiali’ N. Da’wqaraev ati’ndag’i’ Tariyx, til ha’m a’debiyat instituti’ni’n’ tilshi ilimpazlari’ ta’repinen 1974-ji’li’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya» kitabi’ baspadan shi’qti’. Bul kitap morfologiya boyi’nsha birinshi uli’wmalasti’ri’lg’an izertlew si’pati’nda u’lken ilimiy a’hmiyetke iye.
1976-ji’li’ Jiyenbay Eshbaevti’n’ «Қарақалпақ тилинде рәўиш» atli’ monografiyasi’ baspadan shi’qti’. Sol ji’li’ A. Bekbergenovti’n’ «Қарақалпақ тилиндеги санлықлар» atli’ monografiyasi’ baspada ja’riyalandi’.
1981-ji’li’ «Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология» sabaqli’g’i’ basi’li’p shi’qti’. Bul sabaqli’qti’n’ 1974-ji’li’ shi’qqan «Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология» kitabi’nan o’zgesheligi sonda, bunda so’zdin’ morfologiyali’q quri’li’si’nda o’zgeriwleri, so’z jasaw usi’llari’ (morfologiyali’q, morfologiya-sintaksislik, leksika-semantikali’q, fonetikali’q) ma’seleleri bir qansha toli’q berilgen.
Bunnan keyingi da’wirlerde qaraqalpaq tilinin’ morfologiyasi’na arnalg’an bir qatar miynetler basi’li’p shi’qti’. Ma’selen, Ma’denbay Da’wletovti’n’ «Ҳәзирги қарақалпақ тилинде фейилдиң функциональ формаларының системасы» (Нөкис, 1990), U. Embergenovti’n’ «Ҳәзирги қарақалпақ тилинде еликлеўиш сөзлер» (Нөкис, 1990), E. Da’wenovti’n’ «Қарақалпақ тилинде көмекши сөзлер» (Нөкис, 1994) atli’ monografiyalari’n ko’rsetiwge boladi’.
1994-ji’li’ «Bilim» baspasi’nan birinshi ret qaraqalpaq tilinin’ akademiyali’q grammatikasi’ «Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология» degen atama menen basi’li’p shi’qti’. Bul birinshi ilimiy grammatika qaraqalpaq til bilimine qosi’lg’an u’lken u’les boli’p esaplanadi’.
1997-ji’li’ M. Qudaybergenov «Qaraqalpaq tilindegi atli’qlarda ani’qli’li’q ha’m ani’qsi’zli’qti’n’ an’lati’li’wi’», A’mir Orazi’mbetov «Qaraqalpaq tilinde san ma’nisinin’ bildiriliwi» degen temalarda kandidatli’q dissertaciyalari’n jaqladi’.
2000-ji’llarda qaraqalpaq tili morfologiyasi’ni’n’ ayi’ri’m ma’seleleri Ga’whar Patullaevani’n’ «Qaraqalpaq tilinde tarti’mni’n’ bildiriliw usi’llari’» (2001), Mapruza Embergenovani’n’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde seplik konstrukciyalardi’n’ sinonimikasi’» (2002), Zli’yxa Tlewovani’n’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde tirkewishlerdin’ struktura-semantikali’q o’zgeshelikleri» (2002), Bo’ribay Shaniyazovti’n’ «Qaraqalpaq tilinde ra’wishlerdin’ quri’li’si’na qaray tu’rleri» (2002), Nuratdin Hamidovti’n’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde ra’wishlerdin’ semantikasi’ ha’m stillik qollani’li’wi’» (2008), Anargu’l Qazaqbaevani’n’ «Qaraqalpaq tilinde qosi’mtalardi’n’ variantli’li’g’i’» (2010), Ra’wshan Najimovani’n’ «Qaraqalpaq tilinde almasi’qlardi’n’ semantikasi’ ha’m stillik qollani’li’wi’» (2011) degen kandidatli’q dissertaciyalari’nda, M. Qudaybergenovti’n’ «Қарақалпақ тилиниң морфемикасы» (Нөкис, Қарақалпақстан, 2011) (No’kis, Qaraqalpaqstan, 2011), «Qaraqalpaq tilinde atli’qlarda ani’qli’li’q ha’m ani’qsi’zli’qti’n’ an’lati’li’wi’» (No’kis, «Bilim», 2007), A’. Orazi’mbetovti’n’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde san ma’nisinin’ an’lati’li’wi’» (No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2010), A. Pirniyazovani’n’ «Қарақалпақ тилиндеги омоним аффикслер» (Тошкент, Тафаккур, 2012), G. Patullaevani’n’ «Qaraqalpaq tilinde tarti’m ma’nisinin’ bildirirliw usi’llari’» (Toshkent, 2015) atli’ miynetlerinde analizlendi.
1970-ji’llardan baslap qaraqalpaq tilindegi so’z jasaw usi’llari’na ko’birek di’qqat awdari’li’p, bul ma’selege arnalg’an ayi’ri’m miynetler basi’li’p shi’qti’. Ma’selen, qospa so’zlerdin’ u’lken bir tu’ri bolg’an jup ha’m ta’kirar so’zler Ayman Na’jimovti’n’ (1935–1998) «Қарақалпақ тилиндеги жуп ҳәм тәкирар сөзлер» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979) atli’ monografiyasi’nda ken’nen izertlengen. A. Bekbergenovti’n’ «Қарақалпақ тилинде сөзлердиң жасалыўы» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979) degen miynetinde qospa so’zler, olardi’n’ o’zine ta’n bolg’an o’zgeshelikleri, belgileri ha’m tu’rleri ken’nen so’z etilgen.
Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde so’z shaqaplari’ni’n’ bir-birine o’tiw qubi’li’si’ A’ziza Aymurzaevani’n’ (1945–2016) «Қарақалпақ тилиндеги келбетлик ҳәм келбетлик фейиллердиң субстантивлесиўи» (Нөкис, «Билим», 1992), Q. Paxratdinov ha’m T. A’bdimuratovlar ta’repinen jazi’lg’an «Қарақалпақ тилинде конверсия» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 2016) miynetlerinde so’z etilgen.
Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi so’z jasawshi’ affiksler, olardi’n’ ma’nileri ha’m xi’zmetleri Q. Paxratdinov ha’m I. Seytnazarovani’n’ «Қарақалпақ тилиндеги сөз жасаўшы аффикслер» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 2010), Q. Paxratdinov ha’m D. Seytqasi’movti’n’ «Қарақалпақ тилиндеги келбетлик жасаўшы аффикслер» (Нөкис, «Билим», 2013) degen miynetlerinde analizlengen.
1950-ji’llardan baslap qaraqalpaq tilinin’ sintaksisi tarawi’nda bir neshe miynetler basi’li’p shi’qti’. Bul jerde birinshi gezekte N.A. Baskakovti’n’ «Вопросы языкознания» (1956, №2) jurnali’nda ja’riyalang’an «Типы атрибутивных словосочетаний в каракалпакском языке» maqalasi’n, «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Синтаксис» (M., 1961) degen ilimiy toplamda ja’riyalang’an «Сочетания в каракалпакском языке», «Простое предложение в каракалпакском языке», «Предложения с развернутыми членами в каракалпакском языке», «Сложное предложение в каракалпакском языке» miynetlerin atap o’tiwge boladi’. Oni’n’ bul miynetlerinde sintaksistin’ tiykarg’i’ ma’seleleri bolg’an so’z dizbekleri, jay ga’plerdin’ quri’li’si’, ga’ptin’ ken’eytilgen ag’zalari’ ha’m qospa ga’pler so’z etilgen. Tyurkologti’n’ bul jumi’slari’ qaraqalpaq tilindegi ko’rsetilgen sintaksislik kategoriyalardi’n’ aldag’i’ waqi’tta izertleniwi ushi’n tiykar saldi’.
1954-ji’li’ A’ziza Nurmaxanova (1924 – 2001) «Qaraqalpaq tilindegi tuwra ha’m o’zlestirilgen ga’pler» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’.
1950-ji’llardan baslap qaraqalpaq tilindegi qospa ga’pler ma’selelerine arnalg’an K. Berdimuratov ha’m A. Qi’di’rbaevlardi’n’ bir qatar maqalalari’ ja’riyalandi’. Ko’sherbay Berdimuratovti’n’ (1917 – 1982) qaraqalpaq tilindegi bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’plerge arnalg’an jumi’si’ni’n’ jazi’p pitkerilgen bo’limi «Структура придаточного предложения в каракалпакском языке» (Нукус, «Билим» 1992) atli’ monografiyasi’nda ja’riyalandi’. A. Qi’di’rbaevti’n’ qaraqalpaq tilindegi qospa ga’pler boyi’nsha ja’riyalag’an eki maqalasi’ son’g’i’ ji’llari’ shi’qqan oni’n’ «Қарақалпақ тил илиминиң гейпара мәселелери» (Нөкис, Қарақалпақстан, 1988) atli’ maqalalar toplami’nda qayta basi’ldi’.
1960 ha’m 1980-ji’llar arali’g’i’nda qaraqalpaq tilinin’ sintaksisi boyi’nsha bir neshe miynetler basi’li’p shi’qti’. Polat Bekimbetovti’n’ «Интонация собственно-вопросительного предложения в каракалпакском языке» (Ташкент, 1965) degen kandidatli’q dissertaciyasi’nda qaraqalpaq tilindegi soraw ga’plerdin’ intonaciyasi’ eksperimental usi’l menen izertlengen. 1966-ji’li’ E. Da’wenov (1930 – 2003) «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi feyil so’z dizbekleri ha’m olardi’n’ jasali’w usi’llari’» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Oni’n’ bul jumi’si’ keyin ala «Қарақалпақ тилиндеги фейил сөз дизбеклериниң түрлери ҳәм дүзилиў жоллары» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1986) degen atama menen o’z aldi’na kitap boli’p basi’li’p shi’qti’. 1967-ji’li’ M. Da’wletov «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi pi’si’qlawi’sh kategoriyasi’» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n, 1989-ji’li’ «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi qospalang’an jay ga’plerdin’ strukturali’q tipleri» degen temada doktorli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Oni’n’ bul tarawda «Ҳәзирги қарақалпақ тилиндеги қоспаланған жай гәплер» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1976), «Қарақалпақ тилинде гәптиң айырымланған ағзалары» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979), «Қарақалпақ тилинде пысықлаўыш категориясы» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1982), atli’ monografiyalari’ ja’riyalandi’. 1973-ji’li’ Maqset Avezov «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi waqi’t bag’i’ni’n’qi’li’ qospa ga’p ha’m oni’n’ strukturasi’» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Oni’n’ bul jumi’si’ «Ҳәзирги дәўир қарақалпақ тилинде бағыныңқы қоспа гәплер ҳәм олардың структурасы» (Нөкис, «Қарақалпақстан», 1972) degen atama menen o’z aldi’na bo’lek kitap boli’p basi’li’p shi’qti’.
E. Da’wenov ha’m M. Da’wletovlar o’zlerinin’ ko’p ji’lli’q izertlewlerinin’ na’tiyjesinde birinshi ret qaraqalpaq tilinin’ akademiyali’q grammatikasi’ni’n’ sintaksis bo’limin jazi’p pitkerip, 1992-ji’li’ «Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы» degen atama menen «Bilim» baspasi’nan basti’ri’p shi’g’ardi’.
Qaraqalpaq tilindegi dizbekli qospa ga’plerdin’ ayi’ri’m teoriyali’q ma’seleleri M. Da’wletovti’n’ «Қарақалпақ тилиндеги қоспа гәплердиң гейпара теориялық мәселелери» (Нөкис, «Билим», 1993) degen miynetinde so’z etilgen. Qaraqalpaq tilindegi qospa ga’plerdin’ quri’li’si’, oni’n’ struktura – semantikali’q tu’rleri M. Da’wletov ha’m D. Seydullaeva ta’repinen jazi’lg’an «Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde qospa ga’pler» (No’kis, Qaraqalpaqstan, 2010) kitapta ken’ tu’rde izertlengen.
2001-ji’li’ Da’rigu’l Seydullaeva «Qaraqalpaq tilinde kiris so’zler, kiris so’z dizbekleri ha’m kiris ga’pler» degen temada kandidatli’q dissertaciyasi’n jaqladi’. Oni’n’ bul jumi’si’ «Qaraqalpaq tilindegi kiris so’zler ha’m kiris du’zilmeler» (No’kis, Qaraqalpaqstan, 2008) degen atama menen kitap boli’p shi’qti’. Bunnan keyingi ji’llari’, yag’ni’y 2008-ji’li’ Bayrambay O’temuratov ta’repinen «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi bayanlawi’shti’n’ struktura-semantikali’q tu’rleri» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqlandi’. Ol usi’ dissertaciyasi’ tiykari’nda keyin ala «Ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi bayanlawi’shti’n’ struktura-semantikali’q tu’rleri» (No’kis, Qaraqalpaqstan, 2013) degen kitabi’n baspadan shi’g’ardi’.