M orta arnawl

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASİ JOQARİ HÁM ORTA ARNAWLİ BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATİNDAǴİ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI

DENE MÁDENIYATİ FAKULTETI

SPORT HÁM HÁREKETLI OYİNLARDİ OQİTİW METODIKASİ
PÁNINEN

KURS JUMİSİ

Tema: Futbol oyınnıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı

Orınlaǵan: Q.Urgenishbaev
Qabıllagan: P.Qayipnazarov


NÓKIS



Tema:Futbol oyınnıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı
Joba :
I.Kirisiw.
1.1Futbol oyinin’ payda boliwi ha’m rawajlaniw tariyxi
1.2O’zbekstandag’I futbolg’a itibari.
II.Tıykarǵı bólim.
2.1Oyınshılardıń wazıypaları .
2.2Hújim hám qorǵaw taktikasi.
III.Juwmaqlaw
IV. Paydalanilģan ádebiyatlar


I.Kirisiw.

Tema:Futbol oyınnıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı
Joba:
Futbol anglichan foot-ayaq, ball top degen sózlerden alınǵan bolıp, Fransiya, Ispaniya, Rossiyada sol at saqlanıp qalǵan. Germaniyada ol «fusbal», Vengriyada «labduragach», Polshada «pilka nashka», Italiyada «kalchio», Amerikada «sokker> dep ataladı.
Házirgi zaman futbolınıń «ajdodi» bunnan eki mıń jıl aldın áyyemgi Shıǵıs xalıqları hám áyyemgi dúnya mámleketleri - Grekiston hám Rimde málim bolǵan «garpanon» (sol waqıtta futbol sonday atalar edi) oyını esaplanadı. Áyyemginde Grekiston jasları, toplı oyın oynaǵanı jazılǵan. Yuliy Sezarning rimlik legionerlari hár qanday usıl hám usıllardı qollaǵan halda toptı ústinler arasına kirgiziwge háreket etkenler. Eramızdan aldınǵı vI-Iv ásirlerde Kitay daǵı toplı oyın futbolǵa uqsaǵan. Ol áskeriy tayarlıqtıń zárúrli elementlerinen biri esaplanǵan.
Kitay xonlari úrim-putaǵı tariyxında (onıń patshalıq dáwiri eramızdan aldınǵı 206 -jıldan tap eramızdıń 25-jıllarına shekem) oyınınıń bayanı saqlanıp qalǵan (chju - ayaqta tebiw, ke - sherimli toldırma top mánisin ańlatadı ). Jazba dereklerde bayanlainishicha, imperatorning tuwılǵan. kúninde saray aldında eki kúshli jámáát ortasında oyın ótkerilgen. Oyınǵa arnawlı maydansha tayarlanǵan. 30 fut biyikliktegi bambukli tayaqshalar ortasına ipli tor tartılǵan. Tordaǵı tesikler diametri bir futdan kóbirek bolǵan. Eki jámááttiń oyınshıları tesikke toptı ayaqları menen tewip kirgiziwge háreket etiwgen.. Jeńimpazlar bolsa guller, miyweler hám gúmis xrustallar menen táǵdirlengen. Áyne waqıtta sheber oyınshılar xızmet wazıypası boyınsha lawazımǵa kóterilgen. Sonday waqıtlar bolǵanki, bir oyınshı top menen shıraylı oyın kórsetsa, oǵan general lawazımı berilgen. Usınıń menen birge yutqizgan jámááttiń sárdarı ádetde áshkara túrde qamshılaw menen jazalanǵan. Kórinip turıptı, olda, yutqizgan jámáát da xaterden jıraq emes edi. Tuwrısıda, Kitay futbol oyınına uqsas oyınlar oynalgan áyyemgi mámleketlerden biri bolǵan, tek. Ataqlı fransuz futbol tariyxchisi Moris Pefferkarning ta'kid lashicha, «lasul» oyının házirgi zaman futbolınıń ájdadi dep búydew múmkin. Sebebi bul oyında 2 jámáát ishine látte yamasa hawa toldırılǵan sherim topda oynawǵan. Bul oyın Orta asirdeyoq mámlekette ǵalabalıq oyın esaplanǵan.

Italiya sport tariyxchisining atap ótiwishe, házirgi zaman futbolı Florensiyada XvI asirdegi «lasul» oyınınan emes, bálki «kalchis>> oyınınan kelip shıqqan. Italiyada Orta asirdeyoq «kalchis» oyını keń tarqalǵan hám házirgi waqıtta da saqlanıp qalǵan. Dástúrge kóre bul oyın Florensiyada jılına 2 ret - may ayınıń birinshi ekshembi hám 24-iyunda ótkeriledi. Jámáátlerdiń biri «vyani>> (aqlar ), basqası bolsa «Rossi» (qızıllar ) dep ataladı. Olardıń hár birinde 27 den oyınshı oynaydı, usılardan 15 tasi hújimshi, 12 tasi qorǵawshı wazıypasın atqaradı. Olar pútkil maydan keńliginde yoyilib, dárwazanı qorǵawǵan. 1339 -jılı patsha Eduard III óziniń arnawlı pármanında London sheriflari (hámeldarları ) dıqqatın tómendegilerge qaratǵan edi: oq jaydan kósher atıw jaslar ushın paydalı sonda da, hár túrlı paydasız hám futbolǵa uqsas <> yamasa qaǵıydaǵa qılap bolǵan oyınlar kóbeyiwi esabına bul shınıǵıw ekinshi orınǵa jıljıtılıp qaldı. Qullası, patshaǵa futboldıń birinshi cifrlı oyın bolǵanı yoqmagandi. Futboldı sheklew jumısları ámelge asırılıwı shárt edi. Lekin sheriflar patsha pármanın orınlawǵa háreket etpediler. 40 jıldan keyin Richard II jańa párman qabıl etip, korollıǵılarda futbol oynawdı qadaǵan etdi.Tap soǵan uqsas párman 1401-jılda Genrix Iv tárepinen qabıllandı. Lekin taǵı jaslar jaxsı kórip qalǵan oyındı qadaǵan etiwge
Futbol anglichan foot-ayaq, ball tap degen sózlerden alınǵan bolıp, Fransiya, Ispaniya, Rossiyada sal at saqlanıp qalǵan. Germaniyada al «fusbal», Vengriyada «labduragach», Polshada «pilka nashka», Italiyada «kalchio», Amerikada «sokker> dep ataladi.Házirgi zaman futbolınıń «ajdodi» bunnan eki mıń jıl aldın áyyemgi Shıǵıs xalıqları hám áyyemgi dúnya mámleketleri - Grekiston hám Rimde málim bolǵan «garpanon» (sal waqıtta futbol sanday atalar edi) oyını esaplanadı. Áyyemginde Grekiston jasları, taplı oyın aynaǵanı jazılǵan. Yuliy Sezarning rimlik legionerlari hár qanday usıl hám usıllardı qollaǵan halda taptı ústinler arasına kirgiziwge háreket etkenler. Eramızdan aldınǵı vI-Iv ásirlerde Kitay daǵı taplı oyın futbolǵa uqsaǵan. Al áskeriy tayarlıqtıń zárúrli elementlerinen biri esaplanǵan. Kitay xonlari úrim-putaǵı tariyxında (onıń patshalıq dáwiri eramızdan aldınǵı 206 -jıldan tap eramızdıń 25-jıllarına shekem) «chju-ke>> oyınınıń bayanı saqlanıp qalǵan (chju - ayaqta tebiw, ke - sherimli toldırma tap mánisin ańlatadı ). Jazba dereklerde bayanlainishicha, imperatorning tuwılǵan. kúninde saray aldında eki kúshli jámáát ortasında oyın o'tkerilgen. Oyınǵa arnawlı maydansha tayarlanǵan. 30 fut biyikliktegi bambukli tayaqshalar ortasına ipli tar tartılǵan. Tordaǵı tesikler diametri bir futdan ko'birek bolǵan. Eki jámááttiń oyınshıları tesikke taptı ayaqları menen tewip kirgiziwge háreket etiwgen.. Jeńimpazlar bolsa guller, miyweler hám gúmis xrustallar menen táǵdirlengen. Áyne waqıtta sheber oyınshılar xızmet wazıypası boyınsha lawazımǵa ko'terilgen. Sanday waqıtlar bolǵanki, bir ayınshı tap penen shıraylı oyın ko'rsetsa, oǵan general lawazımı berilgen. Usınıń menen birge yutqizgan jámááttiń sárdarı ádetde áshkara túrde qamshılaw menen jazalanǵan. Ko'rinip turıptı, olda, yutqizgan jámáátde xaterden jıraq emes edi. Tuwrısıda, Kitay futbol oyınına uqsas oyınlar aynalgan áyyemgi mámleketlerden biri bolǵan, tek. Ataqlı fransuz futbol tariyxchisi Moris Pefferkarning ta'kid lashicha, «lasul» oyının házirgi zaman futbolınıń ájdadi dep búydew múmkin. Sebebi bul oyında 2 jámáát ishine látte yamasa hawa toldırılǵan sherim tapda aynawǵan. Bul oyın Orta asirdeyoq mámlekette ǵalabalıq oyın esaplanǵan.Italiya sport tariyxchisining atap o'tiwishe, házirgi zaman futbolı Florensiyada XvI asirdegi «lasul» oyınınan emes, bálki «kalchis>> oyınınan kelip shıqqan. Italiyada Orta asirdeyoq «kalchis» oyını keń tarqalǵan hám házirgi waqıtta de saqlanıp qalǵan. Dástúrge ko're bul oyın Florensiyada jılına 2 ret - may ayınıń birinshi ekshembi hám 24-iyunda o'tkeriledi. Jámáátlerdiń biri «vyani>> (aqlar ), basqası bolsa «Rossi» (qızıllar ) dep ataladı. Alardıń hár birinde 27 den oyınshı aynaydı, usılardan 15 tasi hújimshi, 12 tasi qorǵawshı wazıypasın atqaradı. Alar pútkil maydan keńliginde yoyilib, dárwazanı qorǵawǵan. 1339 -jılı patsha Eduard III ozıniń arnawlı pármanında London sheriflari (hámeldarları ) dıqqatın to'mendegilerge qaratǵan edi: aq jaydan ko'sher atıw jaslar ushın paydalı sanda de, hár túrlı paydasız hám futbolǵa uqsas <> yamasa qaǵıydaǵa qılap bolǵan oyınlar ko'beyiwi esabına bul shınıǵıw eginwi orınǵa jıljıtılıp qaldı. Qullası, patshaǵa futboldıń birinshi cifrlı oyın bolǵanı yoqmagandi. Futboldı sheklew jumısları ámelge asırılıwı shárt edi. Lekin sheriflar patsha pármanın orınlawǵa háreket etpediler. 40 jıldan keyin Richard II jańa párman qabıl etip, korollıǵılarda futbol aynawdı qadaǵan etdi. Tap soǵan uqsas párman 1401-jılda Genrix Iv tárepinen qabıllandı. Lekin taǵı jaslar jaxsı ko'rip qalǵan oyındı qadaǵan etiwge
Hújim degi individual taktika - bul futbolshınıń arnawlı bir maqsetti názerde tutqan háreketleri, onıń usı oyın jaǵdayında ámeldegi bolǵan bir qansha múmkinshiliklerden eń tuwrısın tańlay biliwi, futbolshınıń top óz jámáátinde bolǵanda, raxiptiń dıqqat qoyıwınan shetke chiqa alıwı, ózi hám serikleri ushın atqaratuǵın bos jay tabıwı hám de payda ete biliwi, kerek bolıp qalǵan táǵdirde bolsa qorǵawshı menen gúresde yutib shıǵıwı bolıp esaplanadı.
Topsız háreketler.
Topsız háreketler tómendegilerden: ashılıw, raxipti shalǵıtish hám maydandıń ayırım bóleginde oyınshılardıń san tárepten artıqmashlıǵın jaratıwdan ibarat esaplanadi.
Ashılıw - bul futbolshınıń seriklerinen top alıw ushın qolay sharayat jaratıw maqsetinde jay ózgertiwi. Sheberlik menen ashılıw ushın hújimshi ol yamasa bul jaǵdaydıń qanshalar qolaylıgini áp-áneydey bahalay alatuǵın bolıwı kerek. Eń qolay pozisiyaga waqtında shıǵıp alıw hújimshi hám oǵan qarsı oynap atırǵan qorǵawshınıń operativlik páziyletlerine, seriklerdiń háreketine hám basqa faktorlarına baylanıslı bolıwı múmkin. Tabıs kóp tárepten hújimshiniń top qabıl etetuǵın pozisiyaga qanshalar tez shıǵıp alıwına hám top alǵannan keyin qanday háreket etiwine baylanıslı.
Hújimshiler tiykarınan maydan boylap manyovr etip, topsız háreketlenip yuradilar. Manyovr qılıw - bul futbolshınıń ashılıp shıǵıwǵa hám raxipti shalǵıtishga qaratılǵan kóp retlab jay almastırıwı. Hámme háreketlerdiń nátiyjesi, sońıında jarıstıń qanday tawısıwı, oyınshılar qanshalar tuwrı pozisiya tańlawına, usı waqıtta toptı dıqqat qoyıwdan shette qaldırmay, futbolshıǵa seriklerinen qanshası ózin " usınıs etiwi" ga baylanıslı.
Qanatda atqaratuǵın hújimshiniń qanday ashılǵanı maqulroq ekeni 65-suwretde kórsetilgen. 3-oyınshı toptı qanatqa uzatıp bermekshi; onıń sheriginde ashılıwdıń eki variantı bar: a) toptıń qorǵawshı arqasına, uzaqtaǵı bos jayǵa uzatılıwı ushın qolay sharayat jaratıp, qorǵawshı menen derlik bir sızıqqa shıǵıw (bul variant hújimshi qorǵawshına salıstırǵanda tez yugura alsaǵana jumıs beredi); b) ózi menen qorǵawshı arasındaǵı aralıqtı uzoqlashtirib hám de usınday ayaǵına uzatıp beriwleri yamasa " shala" uzatıwları ushın sharayat jaratıp, óz dárwazası tárep háreketlana baslaw.Seriklerinen hesh biri oraydan hújim etpeip atırǵan bolsa, qanat hújimshisi raxip dárwazasına tikkeley qáwip salıw ushın eń qolay pozisiyaga shıǵıp, pútkil maydan keńligi boylap ashılıwı múmkin.
Hámme jaǵdaylarda da futbolshı pozisiya tańlawda tómendegilerge ámel etiwi kerek:
1. Ashılıw raxip ushın qápelimdede hám úlken tezlikte atqarıw etiliwi kerek. Bul qorǵawshınan uzoqlashib, top alıw ushın málim dárejede waqıttan jutıw imkaniyatın beredi.
2. Ashılıw ele top tegmagan serikler háreketin qıyınlashtirib qo'ymasligi kerek.
3. Toptı iyelegen oyınshına artıqsha jaqınlasıp barıw usınıs etilmeydi - bul hújim rawajlanıwın páseytiwtirib qóyadı.
4. " Oyınnan shıǵıp qalmaw" ushın júdá ıqtıyat bolıw zárúr. Raxipti shalǵıtish - bul seriklerine individual háreket ushın qolay sharayat jaratıp beriw maqsetinde futbolshınıń háreketleniwi. Qaraqshısın ergashtirib ketiw maqsetinde málim zonaǵa jalǵan háreketlana barıp, yamasa topı bar oyınshınıń, yamasa dárwazaǵa tikkeley qáwip salıw ushın qolay pozisiyada turǵan sheriginiń biymálel háreket etiwin támiyinlep beriw jaqsı manyovr esaplanadı.
66 -suwretde hújimshilerdiń qanat qorǵawshılarına hújim ushın bos zona jaratıp beriw maqsetindegi shalǵıtuvchi háreketleri suwretlengen.
Top 8-oyınshında, 9 hám 7-hújimshiler shep tárepke háreketlenip, qaraqshıların ergashtirib ketediler-de, 2-qanat qorǵawshı hújimge biymálel qosılıwı ushın zonanı ashıq qaldıradilar. Bul waqıtta maydandıń dárwazanı jawlap alıw etiw eń qolay bolǵan bólegine top uzatıw ushın áp-áneydey múmkinshilik júzege keledi.
hújimshi oyınshılardıń ekinshi eshelondan hújim etiwshi 8-oyınshına qolay sharayat jaratatuǵın shalǵıtish háreketleri kórsetilgen. 9 hám 4-oyınshılar aldınǵa qaptal tárepke keskin yugurib, qorǵawshılardı ergashtirib ketediler-de, 8-oyınshına jáne de ilgerilep barıwı hám dárwazaǵa qarata zarba beriwi ushın jaqsı sharayat jaratıp berediler. Nabada qorǵawshılar yugurib ketkenler artınan barmasalar, ol jaǵdayda toptı ashılǵan seriklerine uzatıp jiberiw múmkin.
Shalǵıtish háreketlerin ámelge asırǵanda tómendegilerdi esta saqlaw kerek:
1. Háreketlenisler " rostakam" bolıwı, yaǵnıy anıq qáwip salıp, qorǵawshılardı háreketlanayotganlar artınan quvishga májbúr etetuǵın bolıwı zárúr.
2. Háreketlenisler maksimal tezlikte bolmawi kerek, sebebi raxip onıń háreketlerin ilg'amay jeńimpaz, quvishni baslamasligi múmkin (tez háreketleniw shalǵıtish bolmay, bálki joqarıda aytılǵanı sıyaqlı ashılıw boladı ).
3. Shalǵıtish háreketleriniń bir qansha variantların bilgen maqul, sondaǵana qorǵawshılar iskerligi asa qıyınlasıp qaladı.
Maydandıń ayırım bóleginde oyınshılardıń san tárepten artiqmashliǵin payda etiw. Hújimshi oyınshılar maydandıń qandayda bóleginde qorǵawshılar menen jekpe-jek gúresti uddalay almay atırǵan bolsa, oyınshılardan biri toptı iyelegen hújimshi oynab turǵan zonaǵa ótkeni maqul. Sonda maydandıń málim bóleginde muǵdarlıq ústinlik payda etinip, bunnan raxipti yutib shıǵıw ushın paydalansa boladı.
San tárepten ústinlikke manyovr qılıw menen, sonıń menen birge, jekpe-jek gúresde raxipti yutib shıǵıw menen hám de kombinasiya járdeminde eriwiladi. Bul taktik jol kóbinese hújimge ádewir oyınshılar qosılatuǵın evolyuciyalıq hújim waqtında isletiledi.68-suwretden kórinip turıptı, olda, 6 -oyınshı toptı basqaribturgan 7-oyınshı tárepke ótip, san tárepten ústinlik payda etedi. Nabada 10 -yarım qorǵawshı 6 -yarım qorǵawshın táqip etip barmasa, ol jaǵdayda 6 -oyınshında aktiv individual háreket qılıw múmkinshiligi payda boladı.
Maydandıń ayırım bóleginde kóp retlab ashılıp shıǵıp turıw, shalǵıtishlar hám san tárepten ústinlik payda etiwdi uyqaslastırıw toptı iyelegen oyınshıları tárepinen támiyinlenedi. Toptı basqarıp atırǵan jámááttiń oyınshıları qanshellilik aktiv manyovr qilsalar, hújimdi rawajlandırıwda túrli kombinasiya variantlarınan sonshalıq kóp paydalanıw múmkin, atap aytqanda bir hújimdiń tabıslı tawısıwı anıqlaw boladı.
Ayırım oyınshınıń da, ulıwma jámááttiń de taktik tárepten qanshalar sawatlı ekenin manyovr etiwge qaray aytsa boladı.
Top menen háreketler.
Toptı basqarıp atırǵan futbolshı háreketleriniń tiykarǵı variantları top alıp júriw, aylanıp ótiw, zarba beriw, toptı uzatıw hám toqtatıwdan ibarat.
Oyınshılardıń hámme texnikalıq háreketleri " Oyın texnikası" bapta tolıq analiz etilgen. Bul jerde bolsa túrli oyın jaǵdaylarında qaysı bir háreketden paydalanıw maqulroq ekeni haqqında birpara usınıslar beriw menen sheklena qalamız.
Toptı alıp júriw. Toptı iyelegen oyınshınıń seriklerin raxipler to'sib alǵan bolıp, toptı uzatıw múmkinshiligi bolmasa, ol halda mine sol taktik qural isletilingeni maqul. Bunday jaǵdayda oyınshı tómendegi maqsetlerde top menen birge maydanda uzınına yamasa keseine háreket ete baslawı kerek:
a) serikleriniń ashılıwına, sonıń menen birge, olardan qandayda-birınıń hújim zonasına ótiwine múmkinshilik jaratıp beriw. Bul halda serikleriniń jańa pozisiyalarga shıǵıp alıwına waqıt jetkilikli bolsın ushın háreketleniw tez bolmawi kerek;
b) raxip dárwazasına tikkeley qáwip salıw ushın óz-ózine sharayat jaratıw. Bunda akschora kóriwdi qıyınlastırıw ushın top maksimal tezlikte alıp yuriladi. Bunnan tısqarı, seriklerdiń pozisiyasi qolaylıǵınan tezlik penen paydalanıp qalıw ushın toptı basqarıp atırǵan futbolshı olardıń háreketleniwin itibar menen gúzetip barıwı kerek.
Topı joq futbolshı toptı iyelegen futbolshıǵa salıstırǵanda tezirek juwırıwın hámme waqıt esta saqlaw kerek: sol sebepli de toptı uzatıw múmkinshiligi bolmaǵan táǵdirdagina onı alıp júrgen maqul. Toptı artıqsha ustap turıw hújimdiń rawajlanıwın páseytiwtirib qóyadı hám serikler jumısın qıyınlastıradı, sebebi olar qolay pozisiyaga shıǵıp, top almaǵanlarınan keyin taǵı pozisiya almastırıwǵa májbúr boladılar.
Aylanıp ótiw. Aylanıp ótiw, yaǵnıy toptı basqarıp atırǵan oyınshınıń raxip menen gúresde yutib shıǵıw maqsetindegi háreketleri qorǵawdan individual ótiwdiń zárúrli quralı bolıp tabıladı. Aylanıp ótiw usılları qanshellilik túrme-túr hám nátiyjeli bolsa, hújim sonshalıq qáwiplilew bóle baradı.
Aylanıp ótiwdiń tómendegi túrleri ámeldegi: háreket tezligin ózgertirip aylanıp ótiw; háreket baǵdarın ózgertirip aylanıp ótiw; aldaw háreketleri (fintlar).
Háreket tezligin ózgertirip aldab ótiw mine bunday atqarıladı : toptı iyelegen futbolshı oǵan janından, aldınan - qaptal tárepden yamasa arttan - qaptal tárepden hújim qılıp atırǵan qorǵawshı jaqınlaw keliwin kútip, ortasha tezlikte háreket ete baradı. Shama menen qorǵawshı menen dús keliwiladigan waqıtta, aralıq 2-3 metrshe qalǵanda, yaǵnıy qorǵawshı tikkeley hújim qılıw aralıǵına kelip qalǵanında hújimshi háreket tezligin keskin asıradı. Bunda ol go'yo qorǵawshı menen shártli ushırasıw noqatınan ótip ketib qaladı. Aylanıp ótiwdiń bul túri maydandıń qaptal sızıǵı boylap top alıp ketip atırǵanda yamasa topı bar oyınshı qiyiq boylap háreketlanayotganida kóbirek payda beredi. Aylanıp ótiwdiń bul usılın basqashalaw, arnawlı bir háreket uchastkasında tezlikti kemeytirip de qilsa boladı.
Háreket baǵdarın ózgertirip aylanıp ótiwdiń eki tiykarǵı variantı bar. Bulardan birinshisi qorǵawshı toptı basqarıp atırǵan oyınshınan aldında bolǵanında isletiledi. Topı bar oyınshı ortasha tezlikte sarras qorǵawshına qaray keteberedi. Shama menen 5-6 m qalǵanda, topı bar oyınshı tezlikti ózgertirmay alǵa tárep chaproqqa háreket ete baslaydı. Eger qorǵawshı háreket baǵdarı ózgerganiga itibar etpese, ol jaǵdayda tezlikti birdan asırıp, raxipti orqada koldirib ketiw múmkin. Nabada, qorǵawshı topı bar oyınshınıń jańa háreket baǵdarın to'smoqchi bolıp, sol tárepke oǵada baslasa, ol jaǵdayda tolıq tezlikte jónelisti ózgertirip, alǵa tárep ońǵa ketib qalsa boladı. Eger qorǵawshı toptı iyelegen oyınshı háreketiniń baǵdarları ózgeriwine tez itibar berip, bul jónelisti de to'sib ulgursa, ol jaǵdayda jónelisti bir neshe márte ózgertirgen áneydey. Qullası, arnawlı bir jóneliste ilgerilewge qorǵawshı irkinish bermeytuǵın bolıp qalǵanidagina maksimal tezlikke ótiwdi yoddan chiharmaslik kerek.
Ekinshi variant qorǵawshı orqada yamasa orqada - qaptal tárepte bolıp, topı bar oyınshı menen bir tárepke háreketlenip atırǵan hám oǵan jetip alıp atırǵan bolǵanda qollanıladı. Qorǵawshı jaqınlasıp qalǵan waqıtta hújimshi toptı toqtatadı -de, 180˚ ga burılıp, ótip ketib qalǵan qorǵawshın chetlab háreketde dawam etedi. Aylanıp ótiwdiń bul túri maydanda uzınına da, keseine de top alıp júriwde qollaniladiki, bul topı bar oyınshı uzınına hám qiyiqiga háreketlenip baratırǵanında ásirese paydalı.
Aldaw háreketleri (fintlar) yordamida aylanıp ótiw - oyın jayı salıstırǵanda shaqlaw sharayatta gúres alıp barshning eń nátiyjeli quralı bolıp tabıladı. Fintlarning tómendegi túrleri ámeldegi:
1. Zarba berip fint qılıw. Topı bar oyınshı qorǵawshına jaqınlasha turıp, oǵan 3-4 m qalǵanda, go'yo toptı usınday raxipke tebiwchidek, ayaǵın qattı keyin basıp tartadı. Raxip zarba tiyiwine shaqlanıp, ádetde, oyınshı janından ótip ketkenine tez itibar bere almay qaladı. Bul fint qorǵawshınıń janında bos jay bolǵan jaǵdaylardaǵana qollanıladı. Bolmasa hújimshi ózi menen gúresip atırǵan qorǵawshınıń janındaǵı qorǵawshına qarsısında kelip qaladı.
2. Qashıp jeńimpaz fint qılıw. Topı bar hújimshi sarras qorǵawshına qaray keteberedi. Orada 2-3 m aralıq qalǵanında hújimshi shep tárepke ketmekshi sıyaqlı háreket etedi-de, keyin maksimal tezlikte qorǵawshınıń ońınan aylanıp ótip ketiwge háreket etedi. Aylanıp ótiwdiń bul túri maydandıń qálegen jayında hám túrlishe oyın jaǵdayında tabıs menen qollanılıwı múmkin.
3. Toptı toqtatıp turıp fint qılıw. Topı bar oyınshı izbe-iz kiyatırǵan qorǵawshı jetip alıp atırǵanın kórip, tezligin bir az azaytadı. Orada 1, 5-2 m aralıq qalǵanda, hújimshi toptı toqtatadı, keyin bolsa ilgeri jóneliste maksimal tezlikte háreketti dawam ettiredi.
Fint etip aylanıp ótiwdiń ulıwma principleri. Aylanıp ótiw eki háreketden - jalǵan hám shın háreketlerden ibarat boladı. Jalǵan háreket " usı qorǵawshı tezligida" atqarılıwın, yaǵnıy fintni raxip " kóriwi" kerek, bolmasa ol jalǵan háreketke itibar berip, akschora kóre úlermeydi. negizinde, hújimshi raxipti jalǵan jóneliste qarsılıq kórsetiwge májbúr etiwdi, sonlıqtan, aylanıp ótiwdi dawam ettiriw ushın kerekli jónelisti bosatib alıwdı qaratb háreket etedi.
Fint ılajı bolǵanınsha tábiy bolıwı kerek, sondaǵana qorǵawshı atqarılıp atırǵan hárekettiń anıq ekenine ishonadi.
Qorǵawshınan aylanıp utib alǵannan keyin toptı gewde menen to'sib alıp, raxip toptı ala almaytuǵın jaǵdayǵa ótiw kerek.
Aylanıp ótiwden maqset onı kórsetiwdengina ibarat bolmawi kerek. Aylanıp ótiw hámme waqıt zarba beriw, top uzatıw, maydandıń ayırım bóleginde muǵdar ústinligi payda etiw hám taǵı basqalar ushın qolay sharayat jaratıw imkaniyatın beretuǵın qural bolıp qalıwı kerek.
Aylanıp ótiwdi raxipler járiyma maydanı hám oǵan jaqın orınlarda isletgen maqul. Maydandıń orta bóleginde hám, ásirese, óz járiyma maydanında aylanıp ótiwdi kemrek qóllaw usınıs etiledi, sebebi bunda aldırıp qoyılǵan hár qanday top óz dárwazası ushın qáwipli bolıp qaladı.
Dárwazanı qaratb zarba beriw. Bul barlıq hújim háreketlerin ámelge asırıwdıń eń tiykarǵı quralı esaplanadı. Áne sol " sońı" háreketler taktik tárepten sheberona isletilmasa, jámááttiń yutib shıǵıwǵa qaratılǵan barlıq urınısları zoe ketedi.
Dárwazanı qaratb zarba beriw taktikasining ulıwma tiykarları :
1. Zarba beriw aldından dárwazabonning pozisiyasini sheberona bahalaw jáne onıń jaqsı kórgen háreketlerin biliw (ol toptı qaysı tárepden iladi - shep táreptenmi yamasa oń tárepten, jerdenmi yamasa hawadan - jaqsı biliw) kerek.
2. Konkret oyın jaǵdayına qaray zarba beriw usılın tuwrı tańlaw kerek.
3. Orınlaw xarakteri (kúshliligi, anıqlıǵı, buramalıǵı, pastlatilganligi hám taǵı basqa ) tárepinen naǵız ózi jaǵdayda qolay bolǵan zarbadan paydalanıw zárúr.
4. Zarba dárwazabon ushın ılajı bolǵanınsha qápelimde bolıwı (zarba tayarlıqsız, aldınan iykemlestirip almay, dárwazanıń ilib alıw eń qıyın jayı tárep hám t.b. beriliwi) dárkar.
5. Dárwazanı jawlap alıw etiw ushın qolaylaw pozisiyada turǵan serikke top asırıp bergen maqul.
6. Oyınshı túrli usıllarda zarba beriwdi biliwi kerek. Dárwazanı qaratb gelle zarba beriwdi biliw asa zárúrli, sebebi top siltemetib uzatılǵanda hújimdi juwmaqlaw ushın bul júdá qol keledi.
Top uzatıw. Toptı uzatıw eki oyınshınıń biri ekinshisine top yo'naltirayotgandagi óz-ara sherikligi bolıp, bunı futbol daǵı individual hám gruppa háreketleri ortasındaǵı aralıq zveno desa boladı. Kimga, qashan hám qanday etip top uzatıp beriw máselesin hal qılıp atırǵan, sonıń menen birge, bul maqsetti ámelge asırıp atırǵan futbolshı individual sheberligin kórsetip beredi. Áyne waqıtta top uzatıw eki-úsh sportshınıń birgeliktegi háreketlerin ámelge asırıw quralı esaplanadı.
" Gruppa taktikasi" bóliminde top uzatıw taktikasi haqqında tolıq sóz júritiledi.
Gruppa taktikasi
Futbol jarısı dawamında júzege keletuǵın taktik wazıypalardıń kóbisi kombinasiyalar jardeminde sheshiledi. Kombinasiya - bul arnawlı bir taktik wazıypanı hal jetip atırǵan eki yamasa bir neshe oyınshınıń háreketleri bolıp, pútkil oyın kombinasiyalar hám oǵan qarsı háreketler shınjırınan ibarat. Bunda kombinasiyalar aldınan trenirovkalar waqtında tayarlab qoyılǵan hám tayarlab qoyılmaǵan, yaǵnıy jarıstıń ózi dawamında júzege kelgen boladı.
Hár bir jámáát oyındıń arnawlı bir payıtlarında qanday da bir wazıypanı birgelikte sheshetuǵın zvenolardan, yaǵnıy taktik birliklerden ibarat. Ulıwma ayqınki, kombinasiya urıs qatnasıwshısılarınıń hámmesi bir-birine uyqas háreket qilsalargina tabıs qazansa boladı. Áne sol sebepli de arnawlı bir kombinasiya tańlaw hám ámelge asırıwda bir-birin túsiniw yamasa geyde aytılınıwına qaraganda, " seriklik sezimi" bólek áhmiyetke iye boladı. Oyındı birdeyde túsinetuǵın sportshılargina qoyılǵan wazıypanı birden-bir rejede hal eta alıwları hám kerekli kombinasiya tańlap, onı tabıslı ámelge asıra alıwları múmkin.
Kombinasiyalarning eki tiykarǵı túri bar, dep esaplanadı : standart jaǵdaylardaǵı kombinasiyalar hám oyın epizodi dawamındaǵı kombinasiyalar.
Standart jaǵdaylardaǵı kombinasyalar. Bunday jaǵdaylardaǵı (toptı qaptal sızıqtıń arǵı tárepinen tastap beriw, járiyma toptı tebiw, erkin top tebiw, dárwazadan tebiw waqtı daǵı ) kombinasiyalar oyınshılardı maydan zonalarında kombinasiyani ámelge asırıw ushın eń qolay etip jaylastırıp alıw imkaniyatın beredi. Ádetde hár qaysı kombinasiyaning variantları da boladı.
Qaptal sızıqtıń arǵı tárepinen top tastap beriw-dagi kombinasiya. Birinshi variantda toptı óz jámáátinde saqlap qalıw názerde tutıladı. (69 -70-súwretlerde oyınshınıń dárwazabon hám sherigi menen munasábetleri kombinasiyalari kórsetilgen). Ekinshi varianttıń maqseti bolsa oyınshın zarba beriw pozisiyasiga alıp shıǵıw bolıp tabıladı (71-súwret).
Múyeshdan top tebiw degi kombinasiyalar. Birinshi variant - toptı járiyma maydanına asırıw. Top, ádetde, joqarılatib uzatıladı, bunda futbolshı toptı dárwaza tárepke qayırıp (top dárwaza tórine tikkeley barıp túsetuǵın hallar da boladı ), ayqulaq boylap uchadigan etip burab tewiwge háreket etedi. Bul dárwazabon menen qorǵawshılar iskerligin qıyınlashtirib qóyadı. Geyde toptı dárwazadan (dárwazabondan da ) uzoqlashadigan, biraq yugurib kiyatırǵan hújimshine jetip baratuǵın, ayqulaq boylap uchadigan etip burab tepiladi. Kemnen-kem jaǵdaylarda sheriginiń ayaq qoyıp qalıwın yamasa raxip ayaǵına tiyip dárwaza tárep búklemin qaratb, toptı dárwazanıń uzınasi boylap " g'izillatib" tómenden beriledi.
Ekinshi variant - múyeshdan tebiwde óz-ara oynaw. Múyeshdan tepuvchi toptı yonginasidagi sherigine uzatadı, ol bolsa bir tewip qaytarıp beredi. Keyin topı bar oyınshı yamasa ózi zarba beriw pozisiyasiga shıǵadı, yamasa bolmasa toptı qolay pozisiyasiga shıqqan sherigine uzatıp jiberedi.
Hár qaysı varianttıń da jaqsı tárepleri bar, biraq toptı burama tebiw járdeminde tepalatib zarba menen uzatıp berilgende, dárwazaǵa múyeshdan tebiwde óz-ara oynalgandagiga salıstırǵanda kóbirek qáwip solinadi.
Tikkeley raxip dárwazası qasında járiyma topı tebiw degi kombinasiyalar. Birinshi variant tikkeley dárwazanı qaratb tebiw. Bunda kóbinese burama top tebiwden paydalanıladı, sebebi raxipler top jolin to'sish ushın, ádetde, " diywal" yasaydilar. Dárwazanıń " diywal" jawıp to'rgan tárepine jóneltirgen qolaylaw, sebebi dárwazabon dárwazanıń tuwrıdan-tuwrı zarba beriw ushın ashıq qalǵan tárepine kóbirek itibar beredi. Ekinshi variant - seriklerden birin dárwazanı jawlap alıw etiw ushın qolay pozisiyaga shıǵarıw.járiyma maydanınıń shep qanatındaǵı oyınshın hújimge qosıw kombinasiyasi kórsetilgen. 8 hám 9 -oyınshılar qasında turadılar. 8-oyınshı zarba beriw ushın yugura baslaydı -de, topǵa tegmay ótip ketedi. Bunıń menen qorǵawshılardıń 9 -oyınshı háreketlerin baqlawların qıyınlastıradı.
9 -oyınshı bolsa qápelimdede aldınǵa - ońǵa járiyma maydanı qasında to'rgan 7-oyınshına top uzatıp beredi. 7-oyınshı bir tewip toptı járiyma maydanına jetip keliwge ulgurgan 8-oyınshına asıradı.
Tikkeley raxip dárwazası qasında erkin top tebiw degi kombinasiyalar. Bunday kombinasiyalardan maqset - járiyma topı tebiw degi kombinasiyalarning ekinshi variantında qanday bolsa, tap sonday, yaǵnıy sherigin dárwazanı jawlap alıw etiw ushın qolay pozisiyasiga shıǵarıw.
Dárwazadan tebiw degi kombinasiyalar. Bul kombinasiyaning eki kórinisi bar. Birinshi halda dárwazabon ashılǵan seriklerinen birine, kóbinese qaptal sızıq qasında ashılǵan sherigine toptı tewip chiharib beredi. Ekinshisinde bolsa dárwazabon járiyma maydanınıń qaptal sızıǵı qasında ashılǵan qorǵawshına toptı tewip chiharib beredi, qorǵawshı bolsa toptı dárwazabonga qaytaradı. Keyin dárwazabon toptı ayaǵı menen tewip maydanǵa chiharadi yamasa qolı menen seriklerinen birine tastap beredi.
Maydandıń basqa bólimlerinde járiyma topı tebiw hám erkin top tebiw degi kombinasiyalar " oyın epizodlaridagi kombinasiyalar" bóliminde qaray shıǵıladı, sebebi olar tiykarınan bir-birinen kem parıq etedi.
Standart jaǵdaylardaǵı kombinasiyalar birdeyde boladı, dep oylaw nadurıs. Joqarı uqıplı jámáát birdey degi dáslepki jaǵdayda da túrme-túr kombinasiyalar chihara biliwi kerek.
Qoyılǵan wazıypa qandaylıǵına qaray kombinasiyani yamasa kúshli, yamasa joqarı dárejede tuwrı tóbe alatuǵın, yamasa taktik oylawı zor oyınshı baslap beredi. Sonda raxipler top dárwazanı qaratb tepiladimi yamasa oyınǵa tewip beriledime - aldınan bila almaydılar.
Oyın epizodlaridagi kombinasiyalar jámáát toptı alıwǵa eriskeninen keyi júzege keledi. Ayqınki, top alǵan jámááttiń oyınshıları kombinasiyani ámelge asırıw dawamında orından-jayǵa ótip háreketlenip turıwları zárúr. Sol sebepli de bul xildagi kombinasiyalar tayarlıqsız orınlanǵanǵa uqsap ketedi. Naǵız ózi xildagi kombinasiyaning tiykarǵı principlerin saqlap qalǵan halda oyın jaǵdayına qaray onıń mazmunın ózgertira biliw tek taktik oylawı joqarı dárejede bolǵan futbolchilarninggina qolınan keledi.
Sonday etip, ayırım futbolchilarning hám, ulıwma, jámááttiń taktik tayınlıǵı eń joqarı dárejede bolıwı tárbiyashı belgilegen rejani dóretiwshilik atqara biliwden, tayarlab qoyılǵan kombinasiyalar menen tayyogarliksiz júzege kelgen kombinasiyalarni sheberona birge qosıp aparıwdan ibarat.
Oyın epizodlaridagi gruppa háreketleri eki kisi, úsh kisi hám t.b. ortasında sheriklik etiwge bólinedi. Biraq tikkeley kombinasiyalar tolıq maǵlıwmatına ótiwden aldın uzatıwlar taktikasiga toqtalıp ótiw kerek.
Kombinasiyalar manyovr qılıw hám uzatıwlar járdeminde ámelge asırılıwı joqarıda aytılǵan edi. Biraq oyınshılar qansha manyovr qılıwmasin, toptı uzatıw olardı bir-birine baylaw buwın - dál ózi " kombinasiya tili" bolıp qolaveradi.
Uzatıw taktikasi. Futbol daǵı hámme uzatıwlardı mazmunına qaray tómendegi
" Diywal" kombinasiyasi himoyachi menen gúresti serik járdeminde yutib shıǵıwdıń eń nátiyjeli usılı esaplanadı. Bunıń mánisi sonnan ibarat, toptı basqarıp atırǵan oyınshı sherigine jaqınlasıp kelip (yamasa sherigi jaqınlasıp kelip), kútpegende oǵan top uzatıp jiberedi-de, ózi maksimal tezlikte qorǵawshınıń arqasına ótip ketedi. Sherigi bir tebiwdayoq toptıń tezligi hám baǵdarın top uzatıp bergen oyınshı juwırıw tezligin páseytiwtirmay turıp toptı taǵı iyelep alatuǵın, qorǵawshılar bolsa buǵan irkinish bere almaytuǵın yamasa toptı alıp qololmaydigan etip ózgertirip jiberedi (74-súwret).
Kombinasiyaning bul túri serikler bir-birin joqarı dárejede túsinetuǵın bolıwı hám texnikalıq tárepten uqıplı bolıwın talap etedi. " Diywal" rolin otawshı futbolshı topı bar sheriginiń old tárepindegi, qiyiq boylap, qaptal hám hátte arqa tárepindegi pozisiyada bolıwı múmkin. " Diywal" kombinasiyasi maydandıń qálegen bóleginde qollanılıwı múmkin. Biraq kóplegen oyınshılar toplanıp kolgan orında onıń natiyjeliligi azayıp ketedi. Áne sol sebepli de házirgi qorǵaw daǵı taktik jerlesiwlerde bul kombinasiyani raxipler járiyma maydanında orınlaw qıyınlasıp qalǵan bolıp, bul bolsa oǵırı anıq oyın shólkemlestiriwdi talap etedi.
" Kesiwuv" kombinasiyasi (topı bar oyınshı menen onıń sherigi qarsısındama -qarsısında kela turıp, ushırasıw noqatında toptı sherigine qaldırıp ketetuǵın sheriklik) kóbirek maydan ortasında yamasa járiyma maydanı bosaǵasında qollanıladı. Oyınshılardıń " kesiwuv" dagi sherikligi 75-suwretde jaqsı kórinip turıptı. Toptı basqarıp atırǵan 8-oyınshı maydandıń keseine háreketlenip baradı, 9 -sherigi bolsa oǵan qarsısında keleberedi. Málim bir noqatda olar dús keliwib, ebindey pauza etediler-de, aldınǵı jóneliste háreketti dawam ettirediler (endi olar bir-birlerinen uzoqlasha baradılar ). Sonnan keyingi ǵayrat toptı basqaribkelgan oyınshında boladı. Eger 6 -qorǵawshı qaraqshılıqtı dawam ettirib, hesh da 9 -oyınshı ketidan qolmasa, ol jaǵdayda 8-oyınshı individual háreket qilaverishi ushın zor múmkinshilik payda boladı. Nabada, 6 -qorǵawshı topı bar oyınshına hújim etiwge tıyanaqlı etse, bul oyınshı pauza waqtında toptı qaraqshınan qutılǵan hám erkin háreket qılıw múmkinshiligine erisken 9 -oyınshına qaldırıp ketedi.
" Top uzatıw" kombinasiyasi ko'pincha waqıttan jutıw maqsetinde qollanıladı. Kombinasiyaning mánisi sonda, top jetip kelgen oyınshı onı iykemlestirip túrmey, seriklerinen birine jiberedi. Bunda seriklerinen birewiniń tezlik menen jańa pozisiyaga shıǵıwı názerde tutıladı. Bir tebiw menen uzatıw járdeminde hújimshiler qorǵawshılardıń hújim qaysı jóneliste rawajlanıwın anıqlap alıwın qıyınlashtiradilar, sonıń menen birge, raxipler dárwazasıǵa shekem bolǵan aralıqtı kemeytiw menen bir waqıtta qorǵawshılardıń toptı alıp qoyıw ushın hújimshilerden qandayda-birına jaqın keliwine jol qoymaydılar.
Úsh adamlıq kombinasiyalar. Tómendegi kombinasiya túrleri úsh serik ortasındaǵı óz-ara sheriklikke kiredi: " toptı tegmay ótkerip jiberiw", " jay almasıw" hám " bir tiyiwdayoq uzatıp oynaw".
" Jay almasıw" kombinasiyasi. Bul júdá nátiyjeli kombinasiya bolıp, onıń tiykarǵı maqseti - sherigi buǵan qarsılıq kórsetip atırǵan raxipti ergashtirib ketkeninen keyin, oyınshı onıń zonasına ótiw esabına raxiplerdi yutib shıǵıwı kerek.
76 -suwretde " jay almasıw" kombinasiyasi kórsetilgen. Oń qanat qorǵawshısı hújimge qosıladı. Toptı basqarıp atırǵan oń qanat qorǵawshısı, yaǵnıy 2-qorǵawshı raxipler qorǵawshısı qarsısındasına ketip atırǵan oń qanat daǵı 7-hújimshine toptı uzatadı. Qorǵawlap turǵan qorǵawshı hújim qılajaq bolǵanında, 7-oyınshı toptı óziniń 6 -sherigine asıradı, ol óz gezeginde toptı oń qanatda kútá úlken tezlik menen hújimge qosılǵan 2-qorǵawshına tezlik penen uzatıp jiberedi. Sonday etip, qanat daǵı 7-hújimshi menen qanat daǵı 2-qorǵawshı jay alısıp qaladı. Kombinasiya nátiyjesinde maydandıń ózi tárepindegi yarımınan shıǵıp kelip hújimge qosılǵan oń qanat qorǵawshısı ushın oyın jayı kengayadi. Maydandıń qálegen bóleginde " jay almasıw" kombinasiyasini tabıs menen qollasa boladı. Bunıń ústine, sol xildagi bir neshe kombinasiyaning isletiliwi hújimdiń arnawlı bir uchastkasındaǵı muǵdar ústinligi payda etiw esabına raxiplerdi yutib shıǵıw menen talay waqıtqa shekem alǵa tárep baraverish imkaniyatın beredi.
" Toptı tegmay ótkerip jiberiw" kombinasiyasi qanot hújimlerin tikkeley raxipler járiyma maydanında tamamlashda tabıs menen qollanıladı..
Qanat boylap hújimdi juwmaqlayotgan hújimshiler kóbinese dárwazanıń uzınasi boylap keseine kúshli (g'izillatiladigan) top uzatıwadı. Bunday uzatıw, ádetde, aldında turǵan yamasa yugurib shıǵıp atırǵan serikke jóneltirilgen boladı. Biraq bul futbolchini raxipler, ádetde, júdá qattı qorǵasadı, sharayat joq ekenliginen dárwazaǵa tebiw yamasa toptı iykemlestirip alıwdıń epini? ilolmaydi. Sol sebepli hár eki jaǵdayda da top baǵdarlanǵan oyınshı onı sherigine ótkerip jiberiwi múmkin. Futbolshı g'izillatib uzatılǵan toptı qabıllawǵa aktiv shıǵıp baradı -de, dárwazanı qaratb zarba bermekshi sıyaqlı háreket etip, toptı sherigine ótkerip jiberedi. Qorǵawshılardıń pútkil itibarı, ádetde, basqalardan kóre topǵa jaqın turǵan oyınshında bolǵanı ushın da, toptı ótkerip jibergen oyınshınıń arqasında kiyatırǵan sherigine dárwazanı qaratb zarba beriw ushın qolay sharayat payda bolıp qaladı.
" Bir tiyiwdayoq uzatıp oynaw" kombinasiyasi uchta serik ortasında da, eki serik ortasındaǵı principler tiykarında atqarıladı. Parq tek sonda, endi top basqa -basqa jónelislerde uzatılıwı múmkin boladı. Kóbirek úshmúyeshlik formasında kombinasiya etiledi. Bir tiyiwdayoq uzatıw hújimdiń rawajlanıw baǵdarın qápelimdede, úlken tezlik menen ózgertirip jiberiw, zárúr bolıp qalǵanda bolsa kúshlerdi qayta jıynap alıw yamasa pozisiyalarni ózgertirip alıw ushın waqıttan jutıw imkaniyatın beredi.