М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

Холнинг гапдаги жойлашуви

§ 53. Холлар гапда қуйидаги тартибда жойлаштирилади:

1. 
   Р а в и ш холи тўлдирувчидан кейин туради:
   

I have read the letter with great pleasure. Мен хатни жуда рохатланиб ўқидим.
Изох: Равиш билан ифодаланган равиш холи феълдан олдин туриши мумкин (Равишнинг гапдаги ўрни мавзусига қаранг):
She easily translated the article. У мақолани осон таржима қилди.

2. 
   Ў р и н холи равиш холидан кейин туради:
   

I met him by chance at the theatre. Мен уни тасодифан театрда учратдим.

3. 
   П а й т холи ўрин холидан кейин, яъни гапнинг охирида туради. Лекин у гапнинг бошида хам туриши мумкин:
   

I met him in the park on Sunday = On Sunday I met him in the park. Мен уни якшанба куни паркда учратдим.
Гапда бир нечта пайт холи мавжуд бўлганида, уларнинг вақтни аниқроқ кўрсатадигани ноаниқроғидан олдин туради:
He was born on the first of January in the year 1982. У 1 январ 1982 йилда туғилган.
I shall come here at ten o’clock tomorrow. Мен бу ерга эртага соат ўнда келаман.
Изох: Ноаниқ пайт равишлари билан ифодаланган пайт холи асосий феълдан олдин, to be феъли мавжуд бўлганида эса ушбу феълдан кейин туради:
He often goes there. У у ерга тез-тез боради.
He is always busy. У хар доим банд бўлади.


Дарак гапда сўзлар тартиби схемаси

1 Эга	2 Кесим	3 Тўлдирувчи			4 Хол
		предлогсиз воситали	воситасиз	предлогли воситали		равиш холи	ўрин холи	пайт холи
The buyers	chartered		a sreamer.
We	sent	the buyers	the documents.
We	sent		them	to the buyers.
The sellers	received		a telegram	from the buyers.
I	met		him			by chance	at the theatre	a few days ago.

Гапда бош бўлакларнинг одатдаги жойлашувидан чекиниш холлари

§ 54. Одатда кесимдан олдин турадиган от (тўғри тартиб), кесимдан кейин хам туриши мумкин (тескари тартиб).

1. 
   There is обороти билан гапда тескари тартиб қўлланилади:
   

There is a telephone in that room. Бу хонада телефон бор.
There was a meeting at the club yesterday. Кеча клубда мажлис бўлди.

2. 
   Тескари тартиб кўчирма гапдан кейин келадиган автор гапида хам қўлланилади. Ушбу холатда тескари тартиб, эга от билан, кесим эса to say, to ask, to answer, to reply ва бошқа баъзи феъллардан бири билан ифодаланганида қўлланилади. Агар эга кишилик олмошлари билан ифодаланса, одатда, сўзларнинг тўғри тартиби қўлланилади:
   

“I am glad to see you,” said the old man. “Сизни кўришдан хурсандман”, - деди кекса киши.
“What is the matter with you?” asked the doctor. “Сизга нима бўлди?” – сўради шифокор.
“I shall return the book tomorrow,” replied my friend. “Китобни эртага қайтараман”, - жавоб берди дўстим.
Лекин:
“I don’t smoke,” he said. “Мен чекмайман”, - деди у.
Тескари тартиб, юқорида санаб ўтилган феъллар билан холатни ифодаловчи сўзлар (хол) мавжуд бўлганида хам қўлланилади:
“I am glad to see you,” said the old man kindly. “Сизни кўришдан хурсандман”, - деди қари киши очиқ юз билан.
“Who has taken my dictionary?” asked the student in an angry voice. “Луғат китобимни ким олди?” – сўради талаба жахлдор овозда.
Лекин, феъл мураккаб замон шаклида ёки бошқа феъллар билан бирикмада қўлланилганида, тескари тартибни ишлатиш мумкин эмас:
“What is the matter with you?” the doctor will ask. “Сизга нима бўлди?” – сўрайди шифокор.
“Read aloud every day,” the teacher used to say. “Хар куни овоз чиқариб ўқинг”, - дер эди ўқитувчи.
Феълдан кейин предлогсиз тўлдирувчи келган холатларда хам тескари тартибни қўллаб бўлмайди:
“What is the matter with you?” the doctor asked her. “Сизга нима бўлди?” – сўради шифокор ундан.
Лекин, предлогли тўлдирувчи мавжуд бўлганида эса, тескари тартиб баъзан қўлланилади:
“I am glad to see you,” said the old man to him. “Сизни кўришдан хурсандман”, - деди қари киши унга.

3. 
   Хол (асосан ўрин холи) билан бошланувчи, эгаси от билан, кесими эса ўтимсиз феъл билан ифодаланган гапларда тескари тартиб қўлланилади:
   

On the right is the A.Navoi Library. Ўнг томонда А.Навоий номидаги кутубхона жойлашган.
From the window came sounds of music. Деразадан мусиқа товушлари келар эди.

4.