M. Mirsaidov

XIMning intensivlik darajasini bir necha miqdoriy indi-katorlar bilan tavsiflash mumkin:

1. 
   Eksport kvotasining miqdori, bunda eksport hajmi YaMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
   
2. 
   Import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YaMMga
   

nisbatan foizda hisoblanadi.

3. 
   Tashqi savdo kvotasining miqdori, bunda tashqi savdo hajmi aylanma mablag’i YaMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
   

XIM rivojlanish jarayonida bir necha bosqichni bosib o’tgan va ularni shartli ravishda quyidagicha ajratish mumkin:

• 
  qadimgi dunyodan V asrgacha bo’lgan muddat.
  
• 
  V asrdan XV-XVI asrlargacha – buyuk geografik kashfiyot dav- rigacha bo’lgan davr.
  
• 
  XV asrdan – XVI asrgacha - sanoat to’ntarishi davrigacha.
  
• 
  Sanoat to’ntarishi paytidan Birinchi Jahon urushining bosh- lanishigacha bo’lgan davr;
  
• 
  XX asrning birinchi yarmi;
  
• 
  XX asrning 60-yillaridan 90-yillarigacha;
  
• 
  XX asrning 90-yillaridan XIM va jahon xo’jaligining hozirgi rivojlanish davri.
  

11

10

2-jadval
Jahon iqtisodining 2003 yildagi asosiy ko’rsatkichlari (milliy valyutalarning xarid quvvati pariteti narxlari bo’yicha)

Mamlakatlar va mamlakatlar guruhlari	A holi mln. kishi	YaIM			Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM			Aholi daromadlarini YaIMdan umumiy %		Aholi daromadlari		Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlar
		mlrd. doll.	Dunyodagi o’rni	YaIM ulushi %	doll	Dunyodagi o’rni	% o’rtacha dunyo bo’yicha					Doll.	Dunyoning o’rtacha ko’rsatkichiga nisbatan
Dunyo bo’yicha	6270	51655		100	8238		10		60		31070		4955	100
Rivojlangan mamlakatlar, shu jumladan:	873.6	26760		51.8	30633		372		63		16853.1		19292	389
AQSh	291.0	10870	1	21.0	37348	2	453		70		7609.0		26144	528
Yaponiya	12.2	3582.5	3	6.9	28162	13	342		56		2006.2		15771	318
Kanada	31.6	963.6	11	1.9	30463	7	370		56		539.6		17059	344
Avstraliya	19.9	579.7	16	1.1	29143	11	354		60		347.8		17486	353
Yangi Zelandiya	4.0	84.9	60	0.2	21177	24	257		60		50.9		12706	256
Isroil	6.7	128.2	52	0.2	19176	30	233		59		75.7		11314	228
Germaniya	82.6	2279.1	5	4.4	27609	15	335		59		1344.7		16289	329
Frantsiya	59.7	1632.1	6	3.	27327	16	332		55		897.7		15030	303
Angliya	59.3	1606.9	7	3.1	27106	18	329		66		1060.5		17890	361
Italiya	57.6	1559.3	8	3.0	27050	19	328		60		935.6		16230	328
Ispaniya	41.1	915.1	13	1.8	22264	23	270		58		530.7		12913	261
Niderlandiya	16.2	476.9	18	0.9	29412	10	357		50		238.5		14706	397
Belgiya	10.3	293.8	27	0.6	28396	12	345		55		161.6		15618	315
Avstriya	8.1	241.5	33	0.5	29972	9	364		58		140.1		17384	351
Shveytsariya	7.3	221.7	36	0.4	30189	8	366		76		168.5		22941	463
Shvetsiya	9.0	238.7	35	0.5	26656	20	324		49		117.0		13061	264
Daniya	5.4	170.4	42	0.3	31630	5	384		48		81.8		15183	306
Norvegiya	4.6	169.0	43	0.3	37063	3	450		67		113.2		24832	501
Finlyandiya	5.2	142.0	50	0.3	27252	17	331		51		72.4		13899	280
Islandiya	0.3	8.8	126	0.02	30657	6	372		60		5.3		18394	371
Irlandiya	3.9	145.2	48	0.3	36775	4	446		47		68.2		17284	349
Gretsiya	10.7	213.3	37	0.4	19973	27	242		67		142.9		13382	270
Portugaliya	10.2	188.0	41	0.4	18444	31	224		61		114.7		11251	227
Rivojlanayotgan mamlakatlar	4993.0	21648.4		41.9	4336		53		57		12300.6		2464	50
Braziliya	176.6	1371.7	9	2.7	7767	61	94		58		795.6		4505	91
Meksika	102.3	934.6	12	1.8	9136	57	111		70		654.2		6395	129
Argentina	38.4	444.6	22	0.9	11586	46	141		61		271.2		7067	143
Kolumbiya	44.4	301.2	26	0.6	6784	66	82		66		198.8		4477	90
Chili	15.8	161.0	45	0.3	10206	51	124		61		98.2		6226	126

11

Venesuela	25.5	125.4	53	0.2	4909	81	60	65	81.5	3191	64
Peru	27.1	143.0	49	0.3	5267	77	64	72	102.9	3792	77
Kuba	11.3	46.0	77	0.1	4071	89	49	70	32.2	2850	58
Jazoir	31.8	198.9	39	0.4	6248	72	76	44	87.5	2749	55
Marokash	30.1	120.8	54	0.2	4012	90	49	62	74.9	2487	50
Tunis	9.9	70.1	66	0.1	7083	65	86	63	44.2	4462	90
Liviya	5.6	65.0	68	0.1	11693	44	142	58	37.7	6782	137
Misr	67.6	266.8	30	0.5	3950	91	48	79	210.8	3120	63
Turkiya	70.7	477.3	17	0.9	6749	68	82	71	338.9	47.92	97
Iroq	24.7	90.0	59	0.2	3644	94	44	53	47.7	1931	39
Suriya	17.4	62.1	69	0.1	3575	97	43	59	36.7	2109	43
Eron	66.4	474.4	20	0.9	7145	64	87	50	237.2	3573	72
Saudiya Arabistoni	22.5	281.1	29	0.5	12479	43	151	37	104.0	4617	93
Birlashgan Arab Amirliklari	4.0	84.0	61	0.2	20787	25	252	40	33.6	8315	168
Xitoy Gonkong va Makao bilan birga	1288.4	6635.4	2	12.8	5150	78	63	43	2853.2	2215	45
Hindiston	1064.4	3096.2	4	6.0	2909	100	35	65	2012.6	1891	38
Janubiy Koreya	47.9	858.0	14	1.7	17908	33	217	62	532.0	11103	224
Koreya Xalq Demokratik Respublikasi	22.6	100.0	56	0.2	4422	84	54	45	45.0	1990	40
Indoneziya	214.5	721.6	15	1.4	336	98	41	71	512.3	2389	48
Tailand	62.0	470.1	21	0.9	7580	62	92	58	272.6	4397	89
Tayvan	22.0	440.0	24	0.9	20000	26	243	60	264.0	12000	242
Filippin	81.5	352.2	25	0.7	4321	85	52	69	243.0	2982	60
Pokiston	148.4	292.6	28	0.6	1971	113	24	74	216.6	1459	29
Bangladesh	138.1	246.5	32	0.5	1786	117	22	77	189.8	1375	28
Polsha	38.2	443.9	23	0.9	11623	45	141	65	288.6	7555	152
Chexiya	10.2	167.8	44	0.3	16448	36	200	53	88.9	8718	176
Slovakiya	5.4	72.5	64	0.1	13469	40	163	55	39.9	7408	149
Vengriya	10.1	147.5	47	0.3	14572	39	177	67	98.8	9763	197
Serbiya va Chernogoriya	8.1	83.0	62	0.2	10242	50	124	89	73.9	9115	184
Xorvatiya	4.5	49.6	74	0.1	11140	48	135	60	29.8	6684	135
Hamdo’stlik mamlakatlari	278.4	1889.6		3.7	6787		82	53	1010.6	3630	73
Rossiya	143.4	1318.8	10	2.6	9195	56	112	51	672.6	4960	95
Ukraina	48.4	264.6	31	0.5	5472	76	66	56	148.2	3064	62
Belorussiya	9.9	59.4	71	0.1	6012	74	73	61	36.2	3667	74
Qozog’iston	14.9	97.7	57	0.2	6556	70	80	60	58.6	3934	79
O’zbekiston	25.6	44.5	79	0.1	1737	118	21	58	25.8	1008	20
Qirg’iziston	5.1	8.7	127	0.02	1714	119	21	67	5.8	1149	23
Turkmaniston	4.9	28.6	95	0.1	5884	75	71	49	14.0	2883	58
Tojikiston	6.3	7.1	130	0.01	1119	128	14	82	5.8	917	19

12
Manba: Jurnal “Mirovaya ekonomika i mejdunarodnie otnosheniya”, №7, 2005.

XIMning shakllanishi va rivojlanishiga quyidagi omillar se-zilarli ta’sir qiladi:

• 
  ilmiy-texnika taraqqiyoti;
  
• 
  hududiy–iqtisodiy integratsiya taraqqiyoti;
  
• 
  XIMning ko’p tomonlama tartibga solish tizimini takomil- lashtirilishi;
  
• 
  global muammolarning keskinlashuvi;
  
• 
  tashqi iqtisodiy siyosatni liberallashtirish;
  
• 
  xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi.
  

Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi jiddiy o’zgarishlar, XX asr oxirlarida dunyo fanidagi kashfiyotlar XIMning rivojlanishiga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Dunyoda ro’y bergan o’zgarishlar XXI asr bo’sag’asida XIMning o’ziga xos rivojlanish tendentsiyasini belgilab berdi:

• 
  xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ikki tomonlama munosabatlardan ko’p tomonlama munosabatlarga o’tish, jahon xo’ja- ligidagi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi yo’li bel-gilandi;
  
• 
  xalqaro savdoning an’anaviy tovarlar savdosidan milliy ish-lab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko’rsatish vositasiga ay-lanib borishi;
  
• 
  kapital migratsiyasining globallashuvi va intensivlashuvi;
  
• 
  fan-texnika sohasida bilimlar bilan ayirboshlashning jadal-lashuvi, xizmat ko’rsatish sohasining rivojlanishi;
  
• 
  ishchi kuchlari migratsiya ko’lamlarini sezilarli o’sish sur’ati;
  
• 
  hudud va mamlakatlar iqtisodiyoti integratsiya jarayonlarining kengayishi va jadallashuvi.
  

Kapitalning xalqaro migratsiyasi, ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyasi shaklida u yoki bu mamlakatga kirib borishi, xalqaro savdoning tovarlar, turli xil xizmatlar ko’rsatish, texnologiya, ish-chi kuchlarining, ayniqsa, malakali ishchilarning xalqaro migra-tsiyasi geografik yo’nalishlarda ro’y berayotgan ijobiy o’zgarishlarda hal qiluvchi omil bo’lmoqda.