M maxsudova muloqot psixologiyasi o‘quv qo‘llanma

у . Psixoterapevtiar suhbat boshida ko‘pincha norefleksiv tinglashdan foydalanadilar.
NoneffJcsiv tinglash yetarli boimaganda, refleksiv tinglash ishlatilishi mumkin. Refleksiv tinglash faol tinglash bo‘lib, asosan idrok etilayotgan axborotning aniqligini nazorat qilish maqsadida qo‘llanadi. Psixoterapevtlar mijozning o‘z hissiyotlari va muammolarini ifodalay olishiga yordam berish uchun refleksiv tinglashdan keng foydalanadilar. Refleksiv tinglash zaruriyati quyidagi muammolar bilan toqozolangan:

• 
  so‘zning ko‘p ma'noliligi;
  
• 
  axborotning kodlashgan tarzda uzatilishi;
  
• 
  inson uchun o‘z muammosini ochiq ifodalashning qiyinligi.
  

Refleksiv tinglashda javob berishning to‘rt turi mavjud:

1. 
   Aniqlashtirish — suhbatdoshga uning fikrini aniqlashtirish uchun murojaat qilish. Aniqlashtirish axborotni aniqroq idrok etish uchun qo‘llanadi. Bu maqsadda odatda quyidagi jumlalardan foydalaniladi: «yana bir bor qaytarib yuborolmaysizmi?», «nimani nazarda tutayotganligingizni yaxshi tushuna olmayapman», «nima demoqchiligingizni ochiqroq tushuntira olmaysizmi?».
   
2. 
   Qaytarish — suhbatdosh fikrini boshqacharoq shaklda takrorlash. Qaytarish suhbatdosh fikrining to‘g‘ri tushunilganligini aniqlashtirish vositasidir. U tinglovchining suhbatdosh fikrini o‘z so‘zlari bilan qaytarishidan iborat. Qaytarish odatda quyidagi so‘zlardan boshlanadi: «sizni tushunishimcha...», «sizning fikringizcha...», «boshqacha qilib aytganda...». Qaytarishda axborotning asosiy mazmuni takrorlanadi.
   
3. 
   Hislami aks ettirish — so‘zlovchi emotsional holatining tinglovchi tomonidan aks ettirilishi. Odamlar asosan, o‘zlari uchun ahamiyatli narsalar haqida suhbatlashganliklari uchun hissiyotlami aks ettirishning ahamiyati katta. Hissiyotlami aks ettirish bilan tinglovchi suhbatdoshiga uning holatini tushunayotganligini ko‘rsatadi. Aks ettirish jarayoni tinglovchining o‘z so‘zlari bilan amalga oshirilishi kerak. Bu so‘zlar quyidagi jumlalar bilan boshlanishi mumkin: «menimcha, siz hozir o‘zingizni ... his etyapsiz», «ehtimol, o‘zingizni... his etayotgandiisiz», «biroz xafamisiz», «bilaman, sizga og‘ir», «kayfiyatingiz buzilganga o‘xshaydi«.
   
4. 
   Umumlashtirish — suhbatdosh fikrini xulosalash. Umumlash- tirish orqali tinglovchi suhbatdosh fikrini qanchalik to‘g‘ri tushunganligini ko‘rsatadi, so‘zlovchi uning u o‘z fikrini qanchalik aniq ifodalab bera olganligini aniqlaydi. Umumlashtirish uchun odatda quyidagi jumlalar ishlatiladi: «shunday qilib, gaplaringizdan shunaqa xulosaga kelish mumkinki...», «xulosa qilib aytganda, demoqchisizki...», «gaplaringizdan tushunishimcha, siz...ni nazarda tutayapsiz». (Muloqot psixologiyasi. Ma'ruzalar to‘plami. P. Ergashev. T. 2003. 22—26-betlar).
   

Mutaxassislarning aniqlashlaricha, ishlayotgan kishilar vaqtining 45%ini kimlarnidir tinglashga sarf qilar ekan, odamlar bilan doimiy muloqotda bo‘ladiganlar — savdo xodimlari, aloqachilar, rahbarlar, muxbirlar 35—40% oylik maoshlarini odamlarni tinglaganliklari uchun olarkanlar. Demak kommunikatsiyaning eng qiyin sohalaridan hisoblangan tinglash qobiliyati odamga ko‘proq foyda keltirarkan.
Tinglashning ham xuddi gapirishga o‘xshash texnikasi, usullari mavjud. Ularning turi ham ko‘p, lekin biz ikki usulini qo'llaymiz: so‘zma-so‘z qaytarish va boshqacha talqin etish. Birinchisi, suhbatdoshni qo'llab-quwatlashni bildiradi. Ikkinchi usul — sherikning so'zlarini tinglab, undagi asosiy g'oyani qisqa, o'zimizning talqinimizda ifoda etish. Bundan tashqari biz yaxshi tinglayotganimizda , «Yo‘g‘-e?», «Nahotki?», «Qara-ya?», «Yasha!», «Qoyil!» luqmalari bilan suhbatdoshimizni gapirishga chaqirib turamiz. Muloqotga o'rgatishning muhim yo'nalishlaridan biri — odamlarni faol tinglashga, bunda barcha paralingvistik va noverbal omillardan o'rinli foydalanishga o'rgatishdir.
Professor V. Karimovaning fikricha, professional tinglash texnikasiga quyidagilar kiradi:

• 
  faol holat. Bu — tinglayotganda yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga qaramaslik, mimika, bosh chayqash bilan unga qiziqishni bildirish;
  
• 
  suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish. Bu suhbatdoshni o'ziga jalb qilish, keyin navbat kelganda o'zining har bir so'ziga uni ham ko'ndirishning samarali yo'lidir.
  
• 
  o'ychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas'uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali o'zingizning suhbatdoshga xayrixohligingizni bildirish yo'li.
  

/ Tinglash madaniyati muloqot jarayonining samarali bo'lishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun biz suhbatdoshimizni diqqat bilan tinglashimiz, unda o‘z-o‘ziga hurmatni tarbiyalashimiz, uni ilhomlantirishimiz, ruhlantirishimiz kerak. O'qituvchining ma'ruzasi o'quvchilar tomonidan yaxshi tinglansa dars samarali bo'ladi.
Ijtimoiy psixologiyada kishilarni samarali muloqotga ataylab o'rgatishga katta e'tibor beriladi. Buning o‘z uslubi bo'lib, uning nomi ijtimoiy-psixologik trening (IPT) deyiladi. IPT kishilarni muloqot jarayoniga psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalami maxsus dasturlar doirasida qisqa fursatda shakllantirishdir.
Amaliy muloqot treningi — IPTning bir ko'rinishi bo'lib, u yoki bu kasbiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida zarur bo'ladigan kommunikativ malaka, ko'nikma va bilimlarni hosil qilishga qaratilgan tadbirdir. Guruh va jamoalarda muloqot treningi vositasida muzokaralar olib borish, ish yuzasidan hamkorlik qilish yo‘l-yo‘riqlarini birgalikda
104 topish, katta auditoriya oldida so‘zlashga o'rgatish, majlislar o'tkazish, nizoli holatlarda o'zini to‘g‘ri tutish malakalari hosil qilinadi. Bunda asosiy narsa — trening qatnashchilari ongiga birovlami tushunish, o'zini o'zga o'miga qo'ya olish, boshqalar manfaatlari bilan o'zinikini uyg'unlashtira olish g'oyasini singdirishdir.
Odatda trening shaxsdagi u yoki bu ijtimoiy muammolarni hal qilishda jiddiy qiyinchilikka uchragan sharoitlarda o'tkaziladi. Ya'ni treningning tashabbuskori ko‘p hollarda yolg'izlik, uyatchanlik, tortinchoqlik yoki turli depressiyalarga uchragan shaxs bo'ladi. Maxsus tashkil etilgan kommunikativ mashqlar mobaynida u bu holatlardan chiqib ketish yo'llariga o'rgatiladi. Masalan, psixologlar tomonidan tashkil etiladigan «Psixologik xizmat», «Qalb markazlari», «Ishonch telefonlari» maxsus dasturlar yordamida ishlaydi. Guruhda tashkil etilgan muloqot muhitida odam o'zidagi ishonchsizlik, tortinchoqlik kabi salbiy sifatlardan halos bo'lish imkoniyati bo'ladi va u o'zini awalgiga nisbatan ijobiyroq idrok qila boshlaydi.
Mavzuni nustahkanlash uchun savollar

1. 
   Muloqotning necha xil shakllari mavjud?
   
2. 
   Verbal ta'sir deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Paralingvistik ta'sir nima?
   
4. 
   Muloqotchanlik sifatlarini qanday shakllantirish mumkin?
   
5. 
   Ijtimoiy-psixologik treningning maqsadi nima?
   
6. 
   Ziddiyatlar qanday vujudga keladi?
   
7. 
   Nizolar qanday bartaraf etiladi?
   
8. 
   Shaxsiy ziddiyatlaming manbayi nimada?
   

9- Tinglashning psixoterapevtik xususiyati nimada?
10. Norefleksiv va refleksiv tinglashning bir-biridan farqini ayting.
Mavzu yuzasidan test savollari

1. 
   Boshqalarni tinglashga necha foiz vaqt ajratamiz?
   

a) 45%; b) 50%; d) 40%; e) 60%.

2. 
   Muloqot samaradorligi nimaga bog'liq?
   

1. 
   gaplashayotgan kishilaming bir-biriga qanchalik mos ekanligiga;
   
2. 
   suhbatdoshlarning yoshlari mos ekanligiga;
   

d) suhbatdoshlarning xarakteriga; e) so'zlaming ta'sirchanligiga.

3. 
   Nizolar qachon yo'qoladi?
   

a) hal qilingandan so'ng;
105

b) rahbaming tashabbusi bilan;

4. 
   xodim o'z ehtiyojini qondirgandan so'ng;
   
5. 
   yo'qolmaydi.
   

4. 
   Ziddiyatlaming oldini olish uchun nima qilish kerak?
   

1. 
   jamoadagi ruhiy muhitni yaxshilash;
   
2. 
   xodimlar bilan yaxshi muloqotda bo'lish;
   

4. 
   ish sharoitini yaxshilash;
   
5. 
   qobiliyatli rahbami tayyorlash.
   

7. 
   Har qanday nizoning belgilari:
   

1. 
   ikkita qarama-qarshi tomonlaming mavjudligi va ular o'rtasidagi to'qnashuv;
   
2. 
   ikkita qarama-qarshi tomonlarning mavjudligi;
   

d) bir -biriga mutanosib manfaatlarning mavjudligi.

7. 
   Nizolaming tarkibiy qismlari:
   

1. 
   nizoning tomonlari;
   
2. 
   nizoning shart-sharoitlari;
   

4. 
   nizoning predmeti;
   
5. 
   nizo qatnashchilari xatti-harakatlari;
   

d) nizoning natijalari.

7. 
   Nizolaming dinamik xususiyatlariga nima kirmaydi?
   

1. 
   obyektiv nizoli vaziyatning yuzaga kelishi;
   
2. 
   vaziyatning nizoli ekanligining anglanishi;
   

4. 
   nizoli o'zaro ta'sir;
   
5. 
   nizoning hal qilinishi.
   

7. 
   Nizoli vaziyat:
   

1. 
   tomonlarning yashirin to'qnashuvi;
   
2. 
   tomonlarning ochiq to'qnashuvi;
   

d) tomonlaming nomutanosibligi.

7. 
   Ziddiyatli vaziyatning yuzaga kelishi uchun qanday shart- sharoitlar mavjud bo'ladi:
   

1. 
   rivojlanib yetilgan mojaroli vaziyat;
   
2. 
   qatnashchilarning yetarli soni;
   

4. 
   ziddyatli vaziyatga sabab;
   
5. 
   barcha javoblar to‘g‘ri. >
   

Siz bilan muloqot qilish huzurbaxshmi?

1. 
   Siz gapirishdan ko‘ra tinglashni yoqtirasizmi?
   

a) ha; b) yo‘q.