Bog'liq Menejment (N.Mahkamova, S.Yuldasheva, Sh.Xolmatova, O.Shmigin)
Muammoning qo‘yilishi. Bunda menejerning vazifasi muammo holatini tashkil qilish, ya’ni «kasallik»ning belgilarini aniqlash, ish va maqsad holatini dastlabki qaror mezonlarini ifo- dalashni o‘rganish. Shunday qilib, masalani qo‘yish jarayoni, uni aniqlash va baholashdan iborat. Muammoni aniqlash — bu dastlabki oldinga qo‘yilgan rejada vujudga kelgan cheklanishni bilmoqdir. Menejer shaxsiy obzor va axborot tahlilidagi jamoa fikri va boshqalar orqali muammolarni mavjudligini biladi. Muammoni aniqlashda boshqa menejerlar va quyi pog‘ona ish- chilarining fikrini, muammoni aniqlashdagi asosiy manba hisob- lanadi.
Muammoni baholash — bu muammo, uning aniqlashdagi masshtabi va tabiatining qo‘shilishidir.
Cheklovlarni aniqlashtirish va alternativlarni aniqlash. Muammo sababi tashkilot ichida bo‘lmasligi mumkin (tashqi muhit) bunda menejer hech narsani o‘zgartira olmaydi. Shuning uchun muammo manbasini va cheklov mazmunini aniqlash zarur va mavjud alternativlarni belgilash.
Qaror qabul qilish. Bu bosqichda alternativ qaror ishlab chiqiladi, ular baholanadi va ijobiy natija beruvchi alternativ tanlanadi.
Qarorni amalga oshirish. Alternativ tanlash bilan jarayon tugamaydi. Realizatsiya bosqichida qaror konkretlashtirish uchun va uni bajarilishiga yetkazish uchun choralar qo‘llaniladi. Qaror qiymati esa uni amalga oshirilishidadir.
Qarorni bajarilishini nazorat qilish. Nazorat jarayonida qarorlarni butunlay realizatsiya qilish uchun vujudga kelgan cheklovlar aniqlanadi va kerakli to‘g‘rilashlar kiritiladi. Nazorat yordamida boshqaruvchi va boshqariluvchi o‘rtasida aylanma aloqa o‘rnatiladi.
QAROR QABUL QILISH USULLARI
Miqdoriy
Jamoali
Norasmiy (evristik)
Barcha boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullarini uch guruhga birlashtirish mumkin:
Qaror qabul qilish usullari
Norasmiy (evristik) — qaror qabul qilish usuli. Bu bosh- qaruv qaror qabul qiluvchi shaxslarni analitik qobiliyatiga asos- lanadi. Bu rahbar tomonidan to‘plangan tajribalar yordamida alternativlarni nazariy solishtirish yo‘li bilan mantiqiy usullar va optimal qaror tanlash metodi yig‘indisidir. Norasmiy usullar menejerni intuitsiyasiga asoslanadi. Ularning afzalligi shundaki, ular tezkor qabul qilinadi, kamchiligi esa har doim to‘g‘ri qaror qabul qilishga vakolat bermaydi. Chunki menejer intuitsiyasi pand berib qo‘yishi mumkin.
Kollektivli. Qaror qabul qilish va muhokama qilishdagi kollektiv usul. Buning uchun avval jarayon qatnashchisi bo‘lgan shaxslar ishtirokini aniqlash lozim. Ko‘pincha bu vaqtinchalik kollektiv bo‘lib uning tarkibiga boshqaruvchi va boshqariluvchi- lar kiradi. Bunday guruh shakllanishidagi asosiy mezonlarga vakolatlilik, tashabbuskor masalalarni yecha olish qobiliyati, moslashuvchanlik va fikrlashning nazariy mulohazasi kiradi. Kollektiv shaklda guruhiy ishlar turlicha bo‘lishi mumkin: maj- lis, suhbat, komissiyaga ish va boshqalar. Boshqaruv qarorini tayyorlashdagi eng ko‘p tarqalgan kollektiv usullarga: «aqliy hujum», «delfi usuli», «kingisyo» — yapon doiraviy qaror qabul qilish tizimi.
Miqdoriy qaror qabul qilish usuli. Uning asosida ilmiy- tajribali yondashuv yotib, bunda katta sig‘imdagi axborotni (EHM yordamida) qayta ishlash yo‘li bilan optimal qarorni tan- lash tushuniladi. Model asosida qo‘llanilgan matematik funk- siyalar turiga qarab ular quyidagicha farqlanadi:
chiziqli modellashtirish — bunda chiziqli bog‘liqlik qo‘llaniladi;
dinamik programmalashtirish — bu masalada qaror qabul qilish jarayoni qo‘shimcha o‘zgarishlarni kiritish imkonini bera- di;
ehtimollik va statistik usullar — umumiy xizmat qilish nazariyasi usulida amalga oshiriladi;
o‘yin nazariyasi — bu holatda modellashtirishda, qaror qabul qilish turli bo‘g‘inlarni, qiziqishlarni to‘g‘ri kelmasligini hisobga olmoq kerak;
imitatsion usul — qarorni amalga oshirishni eksperimen- tal tekshirishga imkon bo‘ladi. Boshlang‘ich mulohazalarni o‘zgartirish, ularga bo‘lgan talabni aniqlash.
QAROR QABUL QILISHNING INDIVIDUAL STILI
Fanda asosiy qarorlarning bir necha turlari mavjud:
Muvozanatli qaror turi — insonlarga xos bo‘lib, muam- moning holatiga va masalaga bo‘lgan talabni boshlang‘ich tahli- lida hosil bo‘lgan, dastlabki mulohaza bilan yondashish. Gipotezalarni oldinga surish va ularni tekshirish bir xil inson diqqatini jalb etishida muvozanat vujudga keladi. Qaror qabul qilishning bunday taktikasi mahsuldordir.
Impulsiv qarorlar — insonlarga xos. Bunday insonlar gipoteza qurish jarayonidan ularni tekshirish va aniqlashdan ustun bo‘ladi. Bunday inson fikrlarni oson boshqaradi. Ammo ular baholashga kam e’tibor qaratadi. Bu esa, qaror qabul qilish jarayonini sakramay o‘tadi. Qarorning impulsivligi rahbarni ha- yotga to‘liq o‘ylanmagan va asoslanmagan qarorni tadbiq etishi- ga olib kelishi mumkin.
Inert qarorlar — uzoq va ishonchli bo‘lmagan qidiruv natijasidir. Dastlabki gipoteza hosil bo‘lgach, uni aniqlash juda sekin boradi. Baholash giperkritik, har bir qadamni inson bir necha bor tekshiradi. Bu esa qaror qabul qilish jarayonini sekin- lashuviga olib keladi.
Tavakkal qarorlar — impulsiv qarorlarni eslatadi, ammo ulardan individual taktikasiga ko‘ra farqlanadi. Impulsiv qaror asoslangan gipoteza bosqichidan sakrab o‘tsa, tavakkal qaror ularni bosib o‘tadi. Ammo odam faqat anglashilmovchilik vujudga kelganda baholaydi. Kech bo‘lsa ham, oxir-oqibat gipoteza qurish unsurlar va ularni tekshirish muvozanatga ke- ladi.
Ehtiyot turidagi qaror — gipotezani aniq baholash bilan aniqlanadi. Inson bir xulosaga kelishdan avval turli tayyorlov ishlarini amalga oshiradi. Ehtiyot turidagi qarorlarga baholash xos. Ehtiyotkor insonlar o‘zlarining ijobiy ishlariga nisbatan sal- biy ishlariga ta’sirchandirlar. Ular yutuqlardan xursand bo‘lish- dan ko‘ra ko‘proq xatoliklardan cho‘chiydilar. Shuning uchun ham ehtiyotkorlarning taktik usullari xatolarga yo‘l qo‘ymas- likdir. Impulsivlar uchun, masalan, qarama-qarshi taktik usul xarakterlidir: ular yutuqlarni mo‘ljallaydilar va muvaffaqiyatsiz- liklarga ta’sirchanligi kamroq.
