|
Doctrine), ANZYUS ittifoqi.
12.1. AQSH tashqi siyosiy konsepsiya va doktrinalari
AQSH bugungi kunda dunyoning eng qudratli davlatlaridan biri.
Bu qudratga erishishda AQSH diplomatiyasi, uzoqni ko‘zlovchi
tashqi siyosat strategiyasi va konsepsyalarining ahamiyati katta.
AQSH tashqi siyosati kuchli diplomatiya olib borish, xorijiy dav
latlar bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, harbiy va boshqa sohalarda
turli aloqalarni o ‘matish, xalqaro bozorda savdo-sotiq masalalarida
yetakchi davlatga aylanish, shuningdek, xalqaro doirada harbiy moja-
rolami oldini olish kabi vazifalami bajaradi.
AQSH tashqi siyosatini olib borishda Prezident va uning ijro etuv-
chi hukumati hamda AQSH Kongressi katta ahamiyat kasb etadi.
Kongressdagi tashqi siyosat qo‘mitasi va AQSH davlat departamen-
tining vazifasi davlatning tashqi siyosat masalalari yuzasidan strate-
giya, konsepsiyalar ishlab chiqish, maslahatlar berish, chet davlatlar-
da AQSH manfaatlarini himoya qilishdir.
169
AQSH milliy manfaatlariga quyidalami kiritish mumkin:
• Milliy xavfsizlik;
• Xalqaro tinchlikni saqlash;
• Adolatli demokratiyani dunyo bo‘ylab yoyish:
• Savdo-iqtisodiy manfaatlar:
• Manfaatli ko‘mak berish.
Prezident va Kongress o‘rtasida Davlat Departamenti boshlig‘i,
ya’ni davlat kotibi tashqi siyosiy masalalarda Prezidentga ko‘mak
beradi. U AQSHning manfaatlarini va qarashlarini tashqi davlatlarda
ifoda etadi. Davlat departamenti tomonidan Kongressda chet davlat-
lariga elchilar, konsullar va maslahatchilar tayinlanadi.
Ulaming asosiy vazifasi muvafFaqiyatli diplomatiya yuritish hisob-
lanadi. Chet davlatlari bilan bo‘ladigan aloqalardan diplomatlaming
nufuzi katta. 180 dan ortiq davlatda 1000 dan ortiq dimlomatlar bu-
gungi kunda o ‘z faoliyatlarini va AQSH manfaatlarini himoya qilib
kelmoqda.
AQSH tashqi siyosatida xalqaro shartnomalar o‘mi yuqori bo‘lib,
avvaliga ularga Prezident imzo qo‘yadi va Senat tomonidan tasdiq-la-
nadi. Asosiy xalqaro shartnomalar asosida harbiy, iqtisodiy va tinch-
lik masalalari yuzasidan kelishuvga erishiladi.
Tashqi siyosatda yana bir katta ahamiyatga ega bo‘lgan jabhalar-
dan biri-bu AQSHning chet el davlatlariga xalqaro ko‘maklari hisob-
lanadi. 2016-yilga ko‘ra AQSH 35 milliard 170 million dollami bu
ko‘mak uchun sarfladi. Bu mablag‘ning ko‘p qismini Afg‘oniston va
Yaqin Sharq mintaqasiga sarfladi.
Tarixiy jihatdan AQSH o ‘z tashqi siyosatida juda ko‘plab doktrina
va strategiyalami ishlab chiqishga ulgulgan. Shulardan 1823-yilda
e’lon qilingan “Monro doktrinasi”ga ko‘ra, g ‘arbiy yarim sharda
AQSH hukmron bo‘lishi va uchinchi davlatni bu yerga kiritmasligi
haqidagi g ‘oyalar paydo bo‘ldi. Bir qancha vaqt o ‘tib biz bu siyosat-
ning qanchalik puxta amalga oshirilganligini guvohi bo‘ldik. AQSH
gegemonligi, B.Adams va Z.Bjezinskiy aytganidek, barcha sohalarga
kirib bordi va dunyoda yetakchi o ‘rin egalladi.
AQSH o‘zining g‘oyaviy va konseptual tashqi siyosati bilan faxr-
lansa arziydi. Ikki partiyaviy tizimda bir-biriga qarama-qarshi chiquv-
170
chi partiyalar tashqi siyosatda doimo yagona fikrda, ya’ni Amerika
Qo‘shma Shtatlarining milliy manfaatlari asosida qaror qabul qilishadi.
Mintaqaviy jihatdan har biri Prezidentning almashinuvida tashqi
siyosatga bo‘lgan munosabatlar ham o ‘zgaradi. Katta J.Bush davrida
“Yangi dunyo tartiboti” nomli doktrinasida “Reygan doktrinasi”dagi
ba’zi o'xshashliklami kuzatish mumkin. B.Klinton prezidentlik
vaqtida sobiq Sovet Ittifoqidan keyingi dunyoni to‘ldirish g‘oyalari
keng tarqaldi. Demokratiyani sharqiy davlatlarga yoyish an’anasi
boshlandi. Avvaliga yumshoq siyosat yuritgan kichik J.Bush 2000-yil
11-sentabr voqealaridan so‘ng, tom m a’noda o ‘zgardi. Afg‘oniston,
Yaqin Sharq davlatlariga ekspansiyalar uyushtirildi.
2009-yil 20-yanvardan AQSH davlat tepasiga B.Obama boshchil-
igida demokratlar m a’muriyatining kelishi kelgusida mamlakat tashqi
siyosatida milliy manfaatlami ta’minlashning yangi medologiyasini
ishlab chiqilishi bilan xarakterlanadi. AQSH davlat tepasiga ikki par-
tiya vakillari kelishidan qat’i nazar, milliy manfaatlaming uyg‘un-
ligiga sodiq qolgan holda qo‘llanilayotgan vositalardagi an’anaviylik
xususiyati saqlanib qoliniladi. Boshqacha aytganda, ikki partiya tashqi
siyosati rotatsiya xarakteriga ega bo‘lib, asosiy maqsad jahonda anti-
amerikanizmning kuchayishiga yo‘l qo‘ymagan holda gegemonlikni
saqlab qolishdir. Shu nuqtayi nazardan demokratlar ko‘pgina hollarda
“tinchlik” siyosatini ilgari surib, respublikachilar davrida yuzaga kel
gan keskin vaziyatlarni diplomatik yo‘l bilan yumshatishga e’tibor
qaratishadi. Siyosiy jarayonlami kuzatadigan bo‘lsak, respublikachi-
lardan bo‘lgan J.U.Bush tashqi siyosati o ‘zining dastlabki davridan
11 sentabr voqealari, Afg‘onistonga qo‘shin kiritish, Iroq muammo
sini vujudga keltirgan bo‘lsa, B.Obama tashqi siyosati, davlat kotibi
ta’kidlaganidek, “aqlli kuchga”(“smart power”)ga asoslanishini e’lon
qildi. Prezident B.Obamaning saylov oldi kampaniyasidagi shiori
“o‘zgarishlarga muxtojmiz” (“we need change”), Iroq muammosini
hal etish, Afg‘onistondan 16 oy ichida qo‘shinlami olib ketish, Guan-
tanoma qamoqxonasini tugatish va’dasi tashqi siyosatning dastlabki
ko‘rsatkichi edi. Buning mohiyati shuki, B.Obamaning tashqi siyosiy
vazifasi - Respublikachilar davrida yuzaga kelgan keskinlikni diplo
matik vositalar orqali bartaraf etishdir. Albatta, bu AQSH siyosiy
171
elitasining tashqi siyosat borasida katta tajriba va puxta ishlab chiqil-
gan strategiyaga ega ekanligining isbotidir.
Rus
olimi
A.G.Gadjiyev
ta’kidlaganidek,
hokimiyatga
B.Obamaning kelishi bilan AQSH global miqyosdagi geostrategik
paradigmalariga bir qator o ‘zgartirishlar olib kirildi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
