M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

o‘qituvchi nutqining mantiqiyligi 
deyilganda, yaxlit bir tizim asosida tuzilgan, fikr va mulohazalar rivoji izchil 
bo‘lgan, har bir so‘z, ibora aniq maqsadga muvofiq ishlatiladigan nutq 
tushuniladi.
Nutqning tozaligi
– O‘qituvchi nutqining tozaligi, avvalo uning adabiy til 
lisoniy normalariga muvofiq kelishi bilan belgilanadi. O‘qituvchining chiroyli va 
mazmunan boy nutqi hozirgi o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan bo‘lishi, 
g‘ayriadabiy til unsurlaridan holi bo‘lishiga qarab baholanadi. Nutqning toza bo‘lishiga 
halaqit beruvchi unsurlar: dialektizm va varvarizmdir. Zero, ushbu unsurlar badiiy 
adabiyotda ma’lum bir badiiy – estetik vazifani bajarsada, o‘qituvchining dars 
jarayonidagi va tarbiyaviy faoliyatidagi nutqida ishlatilmasligi kerak. O‘qituvchi 
doimiy ravishda idoraviy atamalarni, rasmiy so‘z va iboralarni noo‘rin ishlatishi o‘z 
nutqining notabiiyligiga, ishonchsiz chiqishiga sabab bo‘ladi. Natijada o‘quvchilar 
ta’lim–tarbiyasida o‘qituvchi tomonidan ishontirish metodi orqali qo‘llaniladigan 
fikrlarni bayon etishga putur etadi.
Xulosa qilib aytganda, mantiqiy nutq deganda, ilmiy bir tizm asosida 
shakllangan, fikrlar rivoji izchil bo‘lgan, har bir so‘z o‘zaro bir-biri bilan mazmunan 
uzviy bog‘langan, aniq maqsadni yuzaga chiqarish uchun qaratilgan nutqni 
tushunamiz. 
O‘zaro muloqotda nutq tozaligi muhim o‘rin tutadi. Nutq tozaligi ham fan 
atamasi bo‘lib, u har bir shaxsning nutq madaniyatini aniq namoyon etuvchi 
xususiyatdir. Adabiy tilga xos bo‘lmagan til unsurlaridan foydalanmaslik, undan nutq 

---

210 
jarayonida qo‘llamaslikka erisha olish nutq tozaligi deyiladi. Nutq tozaligi shaxsning 
tilga nisbatan go‘zal madaniyatini namoyon etishini ko‘rsatadi. Chunki nutq shaxsiy 
faoliyat bo‘lsa-da, nutq takomili uchun xizmat qiluvchi til vositalari esa 
ajdodlarimizning ma’naviy merosidir. Zotan, nutqimiz tarkibidagi har bir til birliklari 
bizga undan xohlaganday foydalanish maqomini bermaydi. Ajdodlarimiz merosi 
bo‘lgan til vositalari ma’nosi, so‘z yasash zamonaviyligi, qo‘llanish o‘rniga ko‘ra 
o‘ziga xos talablarga ega. Bu talablarni egallash nutq madaniyati, shuningdek, nutq 
tozaligini belgilaydi. 
Nutq tozaligiga bir qancha til unsurlari xalaqit beradi. Ular quyidagilardan 
iborat: sheva, varvarizm, vulgar, argo, chetdan kirib qolgan so‘zlar, parazit so‘zlar. 
Nutq tozaligiga asosiy raxna soluvchi unsur dialektizmlardir. Shevalar har bir 
kishining o‘z hududi ta’sirida uning nutqidan tabiiy tarzda joy oladi. Shuning uchun 
adiblar badiiy asarlar yaratayotganda qahramonlarning qaysi hududdan ekanligini 
ko‘rsatish maqsadida shevadan foydalanadilar. Bu sheva so‘zlari umumadabiy tiliga 
yaqinroq bo‘lib, ma’nosi jihatidan xalqqa ma’qul bo‘lsa, uni o‘z nutqida qo‘llayveradi. 
Chunonchi, Abdulla Qahhorning “Sinchalak” povesti nomi ham sheva sanaladi. U 
adabiy tilda chittak ma’nosini ifodalaydi. Shunga qaramay, sinchalak so‘zi ham hozirgi 
kunda sinonim tarzda qo‘llanadi. Bundan tashqari, nutqimizdagi shunga o‘xshash 
sheva so‘zlari qo‘llanadiki, uning go‘yo adabiy tilga oid so‘z sifatida qabul qilish 
mumkin: Masalan, emin-erkin (asta-sekin) burda-burda, ibi (ie) va hakozo. Bunday 
so‘zlarning ko‘pchiligi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ham keltirilgan. 
Dialektizmlar so‘zlarning imloviy to‘g‘ri yozishda katta ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi 
paytda “afv etmoq” so‘zining yozilishida xatoga yo‘l qo‘yiladi. Buning sababi bu so‘z 
(etimologik jihatdan arabcha) tojikcha so‘z ta’sirida avf shaklida tilimizda qo‘llanish 
bo‘lsa, ikkinchidan shevada “avf” tarzida qo‘llanishidir. Bu so‘z adabiy tilda 
“kechirim, uzr ma’nosini ifoda etadi. “ Sizdan bu ulug‘ gunohim uchun afv so‘rab, 
haydalgan o‘g‘lingiz- Otabek Yusufbek Hoji (A. Qodiriy. O‘tgan kunlar) Shuningdek –
lik o‘rin-joy yasovchi qo‘shimcha ham –li so‘z yasovchi qo‘shimcha bilan almashinib 
ketishida shevaning ta’siri kattadir. Bolalik uy bozor, bolasiz uy mozor. To‘g‘ri, garchi 
–lik affiksi oldin tilimizda belgi ma’nosini anglatgan: (Faqat bir-birisiga harshi o‘tirgan 

---

211 
yosh (Anvar va Ra’no-Sa) ma’nolik ko‘z urishtirib kulimsidilar (A. Qodiriy. 
”Mehrobdan chayon ”O‘zbekiston. 1985, 136-bet. ). Lekin hozirgi adabiy tilimiz 
me’yoriga ko‘ra, -li: (ma’noli) tarzda qo‘llanmog‘i lozim. Binobarin, adiblar asar 
qahramoning qaerlik ekanligini ko‘rsatish maqsadida shevadan foydalanadilar. Quyida 
A. Qodiriy buxorolik yigit obrazini uning nutqi orqali mahorat bilan tasvirlagan: 
-Iybi, iybi-dedi Rahim- burodaring ahvolini gapur-da, axe. Barpadari uyquki, peshinga 
chiqin bo‘lsa, ko‘chag‘a bo‘lib etgan to‘palangni go‘shingga ilasanmi? (Mehrobdan 
chayon” 226-227 betlar). 
Bu parchada “iybi (ie), burodor (birodar), gapur (gapir) axe(axir), Barpadari 
(padariga qusur), chikin (-gacha), ko‘chag‘a(ko‘chaga), to‘palang (to‘polon), go‘shing 
(qulog‘ing), ilasanmi? (olasanmi? Yoki eshityapsanmi?) kabi sheva so‘zlari kiritilgan. 
Nutqda varvarizmlar (boshqa bir tildan olingan yoki boshqa bir tildagi so‘zlar va 
iboralarga taqlidan yasalgan, tilga xos bo‘lmagan so‘zlar va iboralar ham nutq 
tozaligini buzadi. Yozuvchi A. Qodiriy Solih Maxdum obrazini yaratishda uning 
nutqida bir qancha fors-tojik so‘zlarni bo‘lishini e’tirof etadi-da, unga amal 
qilmasligini tasvirlab, axloqiy kamchiligini tasvirlaydi: Ma’na kofi chisb, ay afsat. . 
(Har bir ishida ham “avsat”, ya’ni o‘rtamiyonalik mezondir) deb, oshni paqqos-
badnafslik bilan tushiradi. . (Mehrobdan chayon” 136-bet). 
Bizning fikrimizcha, badiiy adabiyotda adiblar tomonidan shevalarning ko‘p 
kiritishga ishtiyoqmandlik harakati ham adabiy til me’yorlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
To‘g‘ri, dialektizmlarning ayrim elementlari adabiy tilimizning boyligi uchun xizmat 
qilishi mumkin. Bu esa dialektizm va adabiy til me’yori doirasida me’yorni belgilash 
tilimizdagi muhim masalalardan biri sanaladi”. 
Nutqda vulgarizmlar ham nutq tozaligi va sofligiga putur yetkazadi.Vul’gar 
so‘zlar-(ruscha vul’garnqy”-O‘ta-ketgan dag‘al, qo‘pol, odobdan tashqari so‘zlar. 
Adiblar badiiy adabiyotda vulgar so‘zlardan, asosan, ikki maqsadda foydalanadilar. 
Birinchisi, qahramonlarning dag‘alligi, odobsiz, madaniyatsizligini tasvirlasa, : (“O‘le, 
cho‘chqa, oyog‘imni bosding –dedi yo‘lovchi (suhbatdan). Ikkinchisi, qahramon 
nafrati, g‘azabini aks ettirish maqsadida ijobiy obrazlar nutqida ham beriladi: 
Sharifboy yostiqdan burilib yonidagi uchinchi yigitga haradi: 

---

212 
-Pala’nat (padaringga la’nat), qachon kelgan ekan? (A. Qodiriy”Mehrobdan chayon 
225-bet)xuddi shuningdek, jargon (biror ijtimoiy yoki kasbiy guruhning shu guruh didi 
va talabalariga mos so‘z va iboralari bilan adabiy tildan farq qiladigan mutaxassislik 
tili) va (faqat ma’lum guruh kishilari tushunadigan shartli til: argo) lar ham nutq 
sofligini buzadi. Masalan: saroyning qozilik tabaqasiga mansub: obijannat-sharob, 
bog‘i eram-go‘zal kanizak, kabi jargon so‘zlar uchraydi. Ayrim talabalar guruhi 
nutqida esa “hachcha”, “tanka”, argo so‘zlari qo‘llaniladi. Bundan tashqari, hozirgi 
paytda nutq tozaligi va sofligini buzuvchi unsurlardan biri rus tilidagi so‘zlarni 
muomala munosabat paytida atayin qo‘llab, o‘zining rus tilidan xabardorlik 
“madaniyati” ni ko‘rsatish ma’nosida intiladigan kishilar, shaxslarning g‘ayrioddiy 
nutqiy odatlari ham doimo ko‘zga tashlanib turadi. Bu ham varvarizm sanalib, ular 
nutqida daje, uje, koroche, pachti, znachit, kakraz, glavnoy korpus, obshejit, kvartira, 
zvanok, dejur, kontrakt, dokument, organizavat’, rozreshinie, podpis’, konechko, uspet, 
zato, tembolee kabi yuzlab so‘zlarni qo‘shib, nutq tozaliligiga raxna soladilar. 
Tilimizdan bunday ruscha so‘zlarni chiqarib, adabiy til sofligi uchun kurashish ham 
bizdan ma’lum bir davrni va mas’uliyatni talab etadi. Hozirgi paytda tilimizda 
o‘rnashib qolgan ruscha so‘zlarning o‘rniga unga mos o‘zbek tilidagi muqobil 
(ekvivalent) so‘zlardan foydalanish sa’y- harakati ancha jonlanib bormoqda. Bu sa’y-
harakat esa ona tilimizga mehr-muhabbat tuyg‘usini yuksak namuna sifatida 
haralmog‘i lozim. 
Ayrim so‘zlarning muqobili nutq jarayonida takomiliga ega bo‘lmagach, asta-
sekinlik bilan muomaladan chiqib qolmoqda. Masalan, tuman-nohiya, samolyot-
tayyora, aeroport-tayyoragoh, stadion-o‘yingoh. Ushbu so‘zlardan o‘yingoh (goh-joy 
ma’nosini ifodalovchi affikc) nisbatan qo‘llanilmoqda, qolgan so‘zlar esa allaqachon 
nutqimizdan bo‘shab qoldi. Olimlarning fikricha, dunyo tillarida qo‘llanadigan so‘zlar 
(ayrim atamalar singari) shu tilda muqobili bo‘lmasa, qanday qabul qilingan bo‘lsa, 
(samolyot, shkaf, parta, stol, stul kabi) shunday ishlatilishini joiz deb biladilar. Biroq 
vaqt o‘tishi bilan bunday narsalar ham odatiy buyumga aylanganda ularning 
sharoitimizga mos muqobilini topib qo‘llasak, foydadan xoli bo‘lmaydi. Masalan, 
hozirgi kunda svet –chiroq, doska- yozuv taxtasi, abzats- –xat boshi, student- talaba, 

---

213 
zayavka- talabnoma, 
auditoriya-xona, 
zvanok-qo‘ng‘iroq, 
kontrakt-shartnoma, 
vedemost-qaydnoma, para-juftlik minut-daqiqa, sekund-soniya,tarzida qo‘llanishi nutq 
go‘zalligi uchun intilishdir. Nutq tozaligini buzuvchi unsurlardan biri- siyqa (parazit) 
so‘zlar hisoblanadi. 
So‘zlashuv nutqida so‘zlovchining o‘rinsiz fikrini jamlashga qiynalib o‘zi 
sezmagan holda, odatga aylantirib takror-takror ishlatadigan so‘zlariga siyqa(parazit) 
so‘zlar deyiladi. Masalan, demak, anavi, o‘sha, nima edi, nima desak bo‘ladi, xo‘sh, 
ya’ni, tak kabi so‘zlardir. Bundan tashqari, nutqda to‘g‘ridan to‘g‘ri “masalan”, 
“jo‘ra”, “desam”, “shu desam” kabi mustaqil so‘zlar ham qayta takror va noo‘rin 
qo‘llanaverishi holatlari ham kuzatiladi. Bunday salbiy holatni A. Qodiriy Solih 
Maxdum tilidan “Habba” so‘zining takror qo‘llanish orqali ham tasvirlaydi. “Habba” 
so‘zi u hayajonlanganda biror gapni ma’qul topganda, ta’sirlanganda qo‘llanib, hech 
qanday ma’no anglatmaydi. “Habba-dedi maxdum xursandlik bilan,- Bu to‘g‘rida 
so‘zlashmagan edik, so‘zlasharmiz. U afsuslanganda ham, oddiy so‘zlashuvda 
tushunilmaydi. “Habba, -dedi maxdum-endi nima qoldi; orada go‘daklik . (o‘sha kitob, 
35-38 betlar)