M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

Tanqidiy nutq. 
Voqea-hodisalarga, shaxslar xatti-harakatiga e’tirozli, norozi 
yoki qarama- harshi munosabatda bayon etilgan nutqqa tanqidiy nutq deyiladi. 
Tanqidiy nutq kuchli mantiqiy va aniq mushohada, mulohazalarga tayanadi. Notiq 
ishonchli manba, dalillarga tayanmasdan tanqidiy fikrlar bildirsa, beburd bo‘lib qoladi. 
Tinglovchilarga nisbatan yomon yoki noto‘g‘ri taassurot uyg‘otadi. Tanqidiy nutqda 
ham nutq qurilishi, jozibadorligi, ohangdorligi muhim o‘rin tutadi. 
Tanqidiy nutqda tanqid etilayotgan kishining shaxsiyatiga tegish madaniyatsizlik 
belgisidir. Tanqid qiluvchi shaxs tinglovchilar bilan o‘zaro xushmuomala va hurmatda 
bo‘lib, tanqidda ham yumor, latifa yoki rivoyatlardan foydalanib, nuqson yoki 
kamchiliklar ko‘rsatilsa, nutqning go‘zal xususiyatini namoyon etadi. Bu usullar 
nutqning yaxshi etib borishini ta’minlash bilan birga tinglovchilarni zerikishdan, 
asabiylikdan saqlaydi. 
Tanqidiy nutq g‘araz, birovdan o‘ch olish, asabiga tegish kabi maqsadlardan xoli 
bo‘lishi lozim. 
Tabrik nutqi. 
To‘y, tantana, tavallud kunlarda so‘zlanadigan nutq tabrik nutqi 
deyiladi. Tabrik nutqi atalgan shaxs va hodisalarning yaxshi maqtovli xususiyatlarini 
ko‘rsatishda, ularning asosiy tomonlarini e’tirof etishga qaratilgan bo‘ladi. SHu nuqtai 
nazardan bunday nutq ko‘rinishi ko‘tarinki, tantanali ruhda yaratilmog‘i lozim. Tabrik 
nutqida notiq turli dalillardan foydalanadi. Bu dalillar shaxsning yaxshi fazilatlari, 
xulqi, insoniyligi, xalq oldidagi xizmatlarini ko‘rsatishdan iborat. Notiq dalil sifatida 
uning tarjimai holidan, ijtimoiy hayotdagi yutuqlaridan, u haqda boshqalarning 
fikrlaridan foydalanishi mumkin. Tabrik nutqining noo‘rinligi qutlanayotgan shaxsni 
uncha munosib bo‘lmagan maqtovlar bilan olhishlash, haqiqatdan uzoq bo‘lgan so‘zlar 
bilan olhishlash tinglovchida yomon taassurot qoldiradi. Tabrik nutqi hajmi jihatidan 
ixcham, mazmunan boy bo‘lib, tinglovchining vaqtini ko‘p olmasligi lozim. Xullas, 

---

155 
nutq aniqligi voqelikni aniq ifoda eta olish mahoratidir. Nutq nafaqat mazmuniy 
jihatdan emas, balki ob’ekti, bayon etish usullari jihatidan ham aniqlik kasb etishi 
zarur. Chunonchi, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, tasvir, hikoya qilish, mulohaza 
usullari, darsni og‘zaki bayon etishni esa suhbat, muhokama, munozara kabi usullarida 
tashkil etish, nutq jarayonining samaradorligini belgilaydi. Nutq ijtimoiligi, mazmunan 
yo‘nalishga ko‘ra tashviqiy, tanqidiy va tabrik nutqdan tarkib topishi izohlandiki, 
bunday nutq ko‘rinishlari ham to‘g‘riligi va aniqligi jihatidan muhim ahamiyat kasb 
etgandagina, u tinglovchisiga etib boradi. Bu esa notiqona so‘zlash mahorati bilan 
izchil bog‘liqligini angladik.