M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

1.2. Pedagogik mahoratning shakllanishiga ta`sir qiluvchi omillar 
 
O`zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi 
"Ta`lim to`g`risida"gi 
O`zbekiston Respublikasi 
Qonuni 
Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi 
Ixtisos fanlar 
Pedagogik turkum 
fanlari 
Psixologik muhit 
Nazariy-usuliy 
tayyorgarlik 
Pedagogik faoliyat 
Urf-odatlar 
Intellekt 
Ma`naviy-ma`rifiy 
ishlar 
Siyosat 
Tarix 
Din 
 O`qituvchi pedagogik 
mahoratining 
shakllanishiga ta`sir 
etuvchi ijtimoiy 
omillar 

---

24 
Jadvalda keltirilgan unsurlar pedagogik mahoratni shakllantirish, mustaqillik 
yo`lidan dadil odimlab, fuqarolik jamiyatini qurishga intilayotgan mamlakat 
o`qituvchisini faol mehnatga tayyorlab, uning uzluksiz mahoratini oshirish 
ko`nikmalarini shakllantirish, ilmiy nazariy, amaliy - usuliy tayyorgarligini oshirish, 
jamiyatda, atrof-muhitda sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga ongli munosabatini 
tarkib 
toptirish, 
har 
bir 
o`qituvchining 
individual 
ijodiy 
qobiliyatlarini 
mustahkamlash uchun omil bo`lib hizmat qiladi.
Ushbu xulosalardan kelib chiqib, pedagogik mahoratni shakllantirishda 
mutaxassislik kasbini tez va oson egallash yo`lini anglash muhim rol o`ynaydi. Zero, 
pedagogik mahorat bu maqsadning aniqligi, sub`ekt va ob`ekt aloqasining uzviyligini 
ta`minlovchi pedagogik hosiladir. SHu o`rinda e`tirof etish joizki, uning shakllanishi 
va takomillashuvi, murakkab va uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. Bu 
jarayon o`qituvchi – tarbiyachidan pedagogik – psixologik, nazariy va metodik 
tayyorgarlikni chuqur egallash bilan birga pedagogik axborotlarni qunt bilan 
muntazam o`qib borishni, mavjud nazariy – amaliy pedagogik yutuqlardan o`z 
faoliyatida o`rinli foydalana olishga o`rganishni talab etadi. 
O`qituvchi pedagogik mahoratini shakllantirishning birinchi sharti faoliyatdir. 
Zero, pedagogik mahoratni egallash va takomillashtirishda faoliyat yyetakchi omildir. 
Zero, mehnat, bilish, mahorat, ijod... . Inson hayoti va faoliyatining bosh mezoni. Bu 
mezon kundalik ish, faoliyat orqali amalga oshiriladi. Mehnat qilish, izlanish 
jarayonida, ya`ni amaliyot jarayonida yutuqlar qo`lga kiritiladi, mahoratga erishiladi. 
Kasbiy mahorat sirlarini o`rganishga harakat qiluvchi har bir o`qituvchi, avvalo, 
egallashi lozim bo`lgan pedagogik bilim va axborotlarga ega bo`lishga intilishi, 
qilayotgan ishining barcha qirralarini aniq tasavvur etishga harakat qilishi va 
natijalarni tahlil kilib, baholab borishi, yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarining 
mohiyatini tushunishga harakat qilishi lozim. Bu holatlar, albatta, faoliyat orqali 
amalga oshiriladi. Pedagogik mahoratni egallashda ham o`qituvchining pedagogik 
faoliyati asosiy rol o`ynaydi. Pedagogik mahorat pedagogik faoliyat bilan uzviy 
bog`liqdir. SHuning uchun pedagogik mahoratni shakllanish jarayonining mohiyatini 
ochib chiqishdan oldin, ma`lum darajada pedagogik faoliyat xususida fikr yuritishni 

---

25 
lozim, deb bilamiz. CHunki, o`qituvchining kasbiy mahorati mehnat orqali qo`lga 
kiritiladi, mehnat esa, faoliyatning tarkibiy qismlari (o`qish, ijtimoiy ish, o`yin, sport 
mashg`ulotlari va h. k.)dan biri hisoblanadi. SHu asosda pedagogik faoliyat 
o`qituvchi mehnatining istiqboli, texnologiyasi, vazifalari va ta`sir ko`rsatish 
usullarining majmuidir.
Qayd etilganidek mahorat bu yuksak qudrat hisoblanadi. SHunga ko`ra 
pedagogik mahoratni shakllantirish muayyan sohani mukammal egallash, nazariy, 
amaliy ma`lumotlarga to`liq ega bo`lish, kasbiy tayyorgarlik ustida tinmay ishlash 
bilan birga kasbiy pedagogik mehnatning betakror, noyob, mohir ustasi bo`lish uchun 
o`qituvchi - tarbiyachiga ilhom, ijod va o`z kuchiga ishonchni tarbiyalash kerak. 
Mana shu ilhom, ijod va ishonchni yo`lga qo`yuvchi, uning imkoniyatlarini to`la 
ishga soluvchi kuch faoliyatdir. Faoliyatni aniq yo`lga qo`yish, uni boshqarish, 
amalga oshirish, o`qitish, tarbiyalash, bilim olish saviyasini yuksaltirishni, amalga 
oshirish ta`minlanadi. SHuning uchun pedagogik mahoratni shakllantirishda 
pedagogik faoliyat muhim o`rin tutadi.
O`zbekiston Respublirasi entsiklopediyasida qayd qilinishicha "Faoliyat - 
atrofdagi olamga nisbatan insonning o`ziga xos aktiv munosabat shaklidir. Olamni 
maqsadga muvofiq va qayta o`zgartirish faoliyatining mazmunini tashkil qiladi… har 
qanday faoliyat maqsad, usul, natija va jarayonlardan iborat". Faoliyat turlari, 
shakllari xilma - xildir. Har qanday faoliyat singari o`qituvchilik faoliyati ham 
maqsad, usul, vosita, ob`ekt va sub`ektdan iborat. Pedagogik maqsad - o`qitish, 
tarbiyalash va shu asosda o`quvchilar shaxsini shakllantirish dan iborat. Usul esa, 
tarbiyalanuvchilar obro`sini egallash, hurmatiga sazovor bo`lish va ta`sir 
ko`rsatishdir. Pedagogik mehnatning ob`ekti sifatida - o`qituvchi shaxsi turadi, uning 
xarakteri, irodasi, ongi, aqli, odob - axloqining asosi hisoblanadi. Pedagogik faoliyat 
sub`ekti esa - tarbiyalanuvchiga ta`sir ko`rsatuvchi - pedagogning o`zi. CHunki, u 
o`qituvchi - o`quvchilarga tabiat, jamiyat, tafakkur qonunlari to`g`risida ma`lumot 
berish uchun, avvalo, ularni o`z faoliyatining ob`ektiga aylantiradi. SHu tariqa 
bilimlar o`zlashtiriladi, o`zlashtirilgan bilimlar o`quvchilarga yetkaziladi. 
"Pedagogik faoliyat, - deb yozadi psixologiya fanlari doktori, professor A.K.Markova 

---

26 
o`zining "O`qituvchi faoliyati, muloqoti va shaxsi" nomli maqolasida, - o`qituvchi 
mehnatining umumiy strategiyasi, texnologiyasi, vazifalarini hal qilishga qaratilgan 
hamda pedagogik ta`sir o`tkazish vositalari bilan amalga oshiriladigan professional 
aktivligidir" .
Pedagogik faoliyat o`quvchi - yoshlarga ta`lim - tarbiya berish jarayonida 
ularga ta`sir ko`rsatish bilan bog`liq holda amalga oshiriladi. Natijada o`quvchilarga 
bilim beriladi, ularning shaxsiy sifatlari tarbiyalanadi, psixologik xususiyatlari 
rivojlantiriladi. Bunda esa, o`quvchi etuk mutaxassis sifatida kamol topa boradi. 
SHuning uchun kasbiy faoliyat jarayonida pedagog, ya`ni o`qituvchi - tarbiyachi, 
tashkil qiluvchi, yo`l - yo`riq ko`rsatuvchi, targ`ibot - tashviqot yurituvchi, ma`lumot 
- axborot to`plovchi va yyetkazuvchi, shaxsiy xususiyatlari va kasbiy mahoratini 
omillashtiruvchi shaxs sifatida faoliyat ko`rsatishi lozim. Bularning barchasi bevosita 
va bilvosita pedagogik mahoratning shakllanishiga ta`sir ko`rsatadi. Pedagogik 
faoliyat aniq ko`rinishda bo`lsa, unda o`qituvchi o`qitish, tarbiyalash, rivojlantirish 
vazifalarini aniq ko`ra oladi va ularni hal qilishga harakat qiladi. Bu jarayonda 
faoliyat aqlni ruhiy jihatdan tayyorlaydi, ta`sir ko`rsatish vositalarini belgilaydi, 
natijalarni nazorat qiladi, tahlil qiladi, baholaydi va yangi vazifalarni belgilaydi. 
Bilimlarni o`zlashtirish vositasida shaxsning o`sishi ta`minlanadi, natijada jamiyat 
talabi va vazifalari bajariladi. Buning uchun o`qituvchi, avvalo, vaziyatni tushunishi, 
har bir o`quvchining o`zlashtirish jarayonini, rivojlanib shaxs sifatida shakllanish 
darajalarining mezonini aniq ko`ra bilish imkoniyatiga ega bo`lmog`i darkor. Bu o`z 
navbatida o`qituvchidan katta bilim, tajribalarni talab etadi. Bu faqat kasbiy faoliyatni 
to`g`ri belgilash orqali amalga oshadi. SHunga ko`ra ta`lim muassasasi oldidagi 
muhim vazifalarni amalga oshirish uchun o`qituvchiga pedagogik faoliyatni 
loyihalash zarurdir. 
Yuqorida qayd etilgan fikrlarga asoslanib, pedagogik mahorat faoliyat 
jarayonida shakllanadi va takomillashib boradi deb aytish mumkin. U ishbilarmonlik, 
zukkolik, layoqat va zehn vositasida taraqiy etadi. SHunga asoslanib, "Faoliyat 
dunyoni o`zlashtirishning birinchi shartidir", - deb aytish mumkin. Ko`rib 
o`tganimizdek pedagogik mahoratning asosiy ob`ekti - inson, uning aql - idroki, 

---

27 
irodasi, ishonchi, tafakkuri, shukuridir. Bular yuksak darajada bo`lishi, ilmga, uni 
egallaganlik darajasiga bog`liq. Ilm esa tinimsiz mehnat, mashaqqat va azob - 
uqubatlar orqali qo`lga kiritiladi. SHuningdek pedagogik mahorat ham faoliyat, 
mehnat, o`z malakasi ustida muttasil ishlash yordamida shakllanadi. SHunday ekan,
"Pedagogik mahorat" fanining pedagogik - psixologik fanlar tizimida mavqei baland.
Zero, pedagogik mahoratsiz ta`lim - tarbiya, ya`ni pedagogik jarayon 
muvaffaqiyatini ta`minlab bo`lmaydi. Bu esa, pedagogik mahoratni egallash, har bir 
o`quvchi, o`qituvchi, tarbiyachi uchun zaruriy shart degani demakdir. 
O`qituvchilik kasbidagi pedagogik faoliyatning xususiyatlari, funktsiyalari, 
tuzilmasini tadqiq qilgan A.N. Sherbakov, N.V. Kuzmina, V.A. Slastyoninlar 
"pedagogik faoliyatning yo`nalishlari"ni ilmiy nazariy va amaliy jihatdan asoslashga 
harakat qiladilar. Bu esa, pedagogik mahoratni shakllantirish va takomillashtirishning 
ikkinchi shartidir. Ayniqsa, V.A. Slastyonin o`zining "Формирование личности 
учителя в процессе профессиональной подготовки" nomli o`quv qo`llanmasida 
pedagogik faoliyatning qirralarini ishlab chiqqan. Buni 1.3 - jadvalda 
ko`rishimiz mumkin.