|
asosiy etik ideal - haqiqatni anglash.
A ristotelning axloqiy ta ’lim otida adolat kategoriyasi alohida o ‘rin
tutadi. “Etika”ning beshinchi kitobinda u adolat haqida s o ‘z yuritadi va
o ‘z tushunchasini bayon qiladi. Bular: a) qonuniylik; b) adolat va
tenglikka olib boruvchi (“N ikom ax etikasi”).
A dolat to ‘g‘risida gapirar ekan, Aristotel uning xususiy shaklini ikki
turga
b o ‘ladi:
taqsim lovchi
adolat
va
tenglashtiruvchi
adolat.
Birinchisida taqsim lash prinsipi bo ‘lib, shaxslam ing sha’ni, nomusi
xizm at qiladi (xizm atlari, axloqiy jasorati va b). Bu proporsionallik
prinsipidan iborat. Ikkinchisida iqtisodiy asoslardan, xususan, arifmetik
proporsionallikdan kelib chiqiladi. Tenglashtirish ehtiyoj tufayli zarur
b o ‘ladi.
Y uqorida bildirilgan m ulohazalar shuni k o ‘rsatadiki, A ristotel axloq
tushunchalarini o ‘rganishga o ‘z davri ijtimoiy m uhitidan kelib chiqib
213 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P .280.
",4 А расту. П оэтика. А хлоки кабир. —Г.: Я ш и аср авлоди, 2004. - Ь . 1 14.
194
yondashgan. Uning b a’zi m ulohazalariga qo ‘shilmaslik mumkin. Lekin
axloqiy fazilatlar orasida zamon o ‘zgarishiga qarab o ‘z m azm un-
mohiyatini y o ‘qotm agan, asrlar sinovidan o‘tgan, barcha davrlar uchun
birdek aham iyat kasb etib, inson m a’naviy qiyofasini belgilaydigan
axloqiy fazilatlar, ularni ifoda etuvchi tushunchalar borki, ularning ilmiy
v a
amaliy
qadr-qimm ati
zamonni
tanlam aydi,
abadiy
mavjud
um um insoniy axloqiy qadriyatlar sifatida saqlanadi, yangi avlodlar
uchun muhim m a’naviy kuch b o ‘lib qolaveradi. Aynan ana shunday
m asalalam i m uhokam a etganligi bilan Aristotel axloqiy ta ’limoti
qadrlanadi.
Iqtisodiy qarashlari.
A dolat kategoriyasini Aristotel k o ‘proq
iqtisodiy m unosabatlar tizimi m isolida tushuntiradi. Xususan, u qiymat
masalasini “adolat” m uam m osining xususiy holi deb olib qaraydi.
X o ‘jalik
ne’matlarini
ayirboshlash,
uningcha,
adolat
prinsipiga
asoslanishi kerak. Adolatning xususiy holi moddiy n e’m atlarga teng
m unosabatdir. Shunga m uvofiq holda, insoniy fazilat — bu. aw alam b or,
to ‘g 'ri m o‘ljal ola bilish, mos xatti-harakat qilish, yaxshilikning bor
joyini aniqlash demakdir. Bunday k o ‘nikmani Aristotel “o ‘rtacha”
tushunchasi orqali ifodalaydi. “0 ‘rtacha” deganda, m utafakkir, yomon
bilan yaxshilikning o ‘rtasini emas, balki yaxshiliklarning o ‘rtasini,
aniqrog‘i, eng yaxshisini tushunadi
Inson,
aniqrog‘i,
fazilatli
inson
ortiqcha
boylikdan,
to ‘kin-
sochinlikdan
ham,
yetishm ovchilikdan
ham
chetlashadi,
ular
o ‘rtasidagini tanlaydi. Inson kom illikka intilishi kerak, chunki
и
barcha
narsa to ‘g ‘risida to ‘g ‘ri fikr yuritadi va barcha hollarda unga hayot
haqiqati ochiladi: u haqiqatning o ‘lchovi v a m e’yori sifatida barcha
ju z ’iy hollardagi haqiqatni ko‘radi. Fazilatli xatti-harakat qilishning
shart-sharoitlari esa quyidagicha: 1) o ‘z harakatini anglashi zarur; 2)
shunday harakat qilish kerakki, u vosita emas, balki o ‘z-o‘zicha m aqsad
boMsin; 3) m uayyan prinsiplarga qat’iy rioya etishi kerak.
Aristotel adolatning xususiy shaklini ikki turga b o ‘ladi: taqsim lovchi
adolat va tenglashtiruvchi adolat. B irinchisida taqsim lash prinsipi b o llib,
shaxslarning sha’ni, nomusi xizm at qiladi (xizmatlari, axloqiy jasorati va
b). Bu proporsionallik prinsipidan
iborat. Ikkinchisida iqtisodiy
asoslardan, xususan, arifm etik proporsionallikdan kelib chiqiladi.
Tenglashtirish ehtiyoj tufayli zarur b o ‘ladi.
Adolatsizlik, m utafakkir fikricha, moddiy n e’m etiarga tengsiz
m unosabatning xususiy ko‘rinishidir.
215 А смус В.Ф. А нтичная философ ия. -М .: 2000. - С .271.
195
Y uqorida qayd etib o ‘tilganidek, Aristotel uchun inson hayotining
haqiqiy maqsadi huzur-xalovat emas, balki farovonlikdir. Farovonlik —
bo'sh vaqtdadir. A qlga m uvofiq kechirgan hayot insonni inson qiladi.
Fazilatlar ichida inson uchun eng zarur b o ‘lgani - boylik. U
insonning k o ‘zlagan m aqsadiga erishishi uchun quroldir. Boylik
deganda, Aristotel aniq m a’noda x o 'jalik uchun zarur buyum lar, oilaga
va davlatga foydali, inson hayoti uchun kerakli narsalam i yig'ishni,
yaratishni tushunadi. Farovonlik - ortiqcha boylikka ega bo‘lishni
anglatmaydi.
B oylikka
ega
bo'lgan I ar
ikki
guruhga
boMinadi.
Birinchisini
isrofgarchilikka y o ‘l
q o ‘yib,
tejam korlik
to ‘g ‘risida
o ‘ylam aydiganlar tashkil etadi. Ikkinchisini o ‘ta xasis, m e’yoridan ortiq
tejaydiganlar tashkil qiladi. Har ikkala guruh kishilarini fazilatli deb
b o ‘lmaydi. Eng yaxshi odam lar o ‘rtacha y o ‘ldan - m e’yoricha sarf etish
v ateja sh y o ‘lidan boradi.
M ana shu bilan bog‘liq holda Aristotel xo 'jalik yuritishning 2 ta
turini alohida farq qiladi: “ekonom ika” va “xrem atistika”. Ekonomika.
y a’ni iqtisod xo ‘jalik yuritishning to ‘g ‘ri usuli, u oila va uning a ’zolarini
oliy m aqsad-farovonlikka erishish uchun zarur b o ‘lgan narsalarga ega
bo ‘lishga imkon beradi. “X rem atistika” esa, oliy m aqsadga emas,
cheksiz boylik orttirishga undaydi.
Aristotelning
estetik
qarashlari.
Estetikaning
fundamental
tushunchalaridan biri g o ‘zallik ekanligi m a’lum. G o ‘zallik haqida gapirar
ekan, Aristotel, aw alam bor, oddiy yoqim lilik bilan chiroylilikni
farqlaydi. X ususan, u hissiyot orqali tanlashni estetik tasavvur orqali
olingan tanlashdan farqlagan.
Shu orqali real g o ‘zallikni ideal
go‘zalikdan, y a ’ni istakni yuzaga keltiradigan go‘zallikni farqlagan.
“M etafizikada” u m atem atik fanlar ham chiroylilikdan aloqasini
uzm agan, yoqim li hissiyotlarni yuzaga keltiradi, deydi.
A ristotelning go‘zallik bilan yaxshi holatni farqlaganini aniq aytib
boMmaydi, chunki hech qayerda u haqida aytib o'tm agan. “ R itorika”da
chiroylilik — bu yaxshi holat, deb aytib ketgan, xolos. Bu, albatta, nim a
chiroyli va nim a axloqiy degan narsalam i belgilab bermaydi.
Aristotel
fikricha,
poeziya
alohidalikdan
k o ‘ra
universallik
xusuiyatiga ega. B oshqacha aytganda, poeziya abstrakt narsalar bilan
shug‘ullanadi, bu esa falsafaning ishi. Shuning uchun Aristotel didaktik
poeziyani inkor etgan, chunki falsafiy tizim ni sh e'rd a bayon qilish - bu
ritm li falsafiy asar yozishdir va uning she’riyatga um um an aloqasi
y o ‘qdir.
196
Aristotel “Poetika” asarida epik jan r - tragediya va komediyani
tahlil etgan va ayniqsa, tragediya tavsifiga keng to ‘xtalgan; tasviriy
san’at, skulptura v a m usiqalar faqat eslab
0
‘tila d i'1'.
Do'stlaringiz bilan baham: |
