M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

Sokratning sudlanishi va o‘limi
Eram izdan avvalgi 406-yilda Sokrat sakkizta q o ‘mondonni Arginus 
yonidagi jan g paytida o ‘z vazifalariga sovuqqonlik bilan qaragani uchun 
ularni qattiqroq jazolsh m aqsadida yakkam a-yakka emas, birgalikda sud 
qilishga, bu esa qonunga zid edi, rozilik bildirmay, fuqarolik jasoratini 
nam oyish etdi. Bu paytda Sokrat senat qo ‘mitasi a ’zosi edi. Eram izdan 
avvalgi 403-yili Leon Salaminskiyni oligarxlar oMdirib, m ol-m ulkini 
m usodara qilish payida boMganda, uni qam oqqa olishda ishtirok etishdan 
voz kechib, yana bir bor jasorat k o ‘rsatadi. Vaqti kelib bir kmii 
jinoyatlari uchun A fina aholisi oldida javob berishini bilgan oligarxlar, 
o ‘z qilm ishlariga iloji 
boricha taniqli kishilarni sherik qilishga 
intilishardi. Lekin Sokrat bunday voqealarda ishtirok etishdan voz kechdi 
va, ehtimol, agarda o ‘ttizta oligarx hokim iyatdan chetlashtirilm aganda, 
qatnashm agani uchun hayoti bilan javob berardi. Eramizdan avvalgi 399- 
yilda yangidan yaralgan dem okratiya yetakchilari Sokratni sudga 
berishadi. Siyosatda panada yurgan A nit M eletni Sokratga davo bildirib, 
sudga berishga gij-gijlaydi. Arxonta sudida q o ‘yilgan ayb quyidagicha 
tuzilgan edi: “Bu aybni Sofroniks o ‘g ‘li Sokratga qarshi Pittos o ‘g ‘li 
M elet tuzdi va qasam ichib tasdiqladi: Sokrat shahar-davlatda e ’tiro f 
etilgan xudolam i rad etishda; va yangi xudosifat mavjudotlam i 
kiritishida aybdor; u yoshlam i buzishda ham (Sokrat ta’sirida yoshlar 
afina dem okratiyasiga tanqdiy m unosabatda b o 'la boshlagan edilar) 
aybdor. 0 ‘lim jazosi ta k lif qilinadi”. A yblovchilar Sokratni sud 
boMishini kutib o ‘tirmay, o ‘z ixtiyori bilan surgunga j o ‘naydi deb 
o ‘y?ashgan edilar, lekin ular adashishdi. U eram izdan avvalgi 399-yilda 
boMgan sudga keladi va o ‘z-o'zini him oya qiladi. Sudda u sudyalardan 
harbiy 
xizm atlarini, 
oligarxlam ing 
boshqaruvi 
davrida 
K ritiyga 
bo ‘ysunm aganini, qarshi turganini hisobga olishlarini talab qilishi 
m um kin edi, lekin ularni eslatish bilan cheklandi va qo ‘m ondonlar 
ustidan sud boMganda dem okratiyaga bo ‘ysunmaganini ham qo ‘shib
160 C opleston F. Tfistory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-Toronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.101-104.
140

---

q o ‘ydi. U sudyalarning umum iy soni 500 yoki 501 b o ‘lgani holda 60 ta 
kishiga k o ‘p ovoz bilan o ‘lim jazosiga hukm qilindi.
Sokrat 
um rinig 
oxirgi 
kuni 
Platonning 
“Fedon” 
dialogida 
tasvirlanadi. Bu kunni Sokrat do ‘stlari Kebet. Simmiy va Fedon bilan jo n
haqida suhbatlashib o ‘tkazadi.
Sikut zaharini ichib o ‘limni kutib yotganida oxirgi so'zini aytadi: 
''K riton, A sklepiydan x o ‘roz qarzdorm iz, shuni berib, qarzni uzib 
q o ‘yishni unutm anglar!” Zahar yuragiga yetganda, qaltiroq boshlanib, 
o ‘lganini bilgach, K riton Sokratning o g ‘zi va k o ‘zini yopib qo ‘yadi. 
Exekart, d o ‘stimiz, biz bilgan insonlam ing eng yaxshisi, boz ustiga, eng 
dono va adolatli inson o ‘limi shunday b o ‘ldi”161.
Eramizdan avvalgi IV asr boshida Sokratning b a ’zi shogirdlari 
Sokrat m aktabi deb nom olgan m aktabni yaratishdi. Ular: 1) Megar, 2) 
Elido-eretriy, 3) Kiniklar, 4) Kiren maktablaridir. Birinchi uchtasi 
shaharlar nomi bilan, oxirgisi esa “pes” laqabini olgan Diogen Sinops (u 
A pollonlik Diogen em as) nomi bilan atalgan. Bu m aktablarning har biri 
Sokratning q o ‘ygan m asalalarini: n e ’mat, bilish im koniyatlari, umumiy 
tushunchalam ing predmeti, ulam ing ishonchliligi, am aliy faoiiyatning 
m aqsadlari, ulam ing n e'm atlam i yaratishga olib kelishi kabilam i hal 
etishgan.
1) M egar m aktabi eram izdan avvalgi III asr o ‘rtalarigacha faoliyat 
ko'rsatgan. Unga Sokratning muxlisi va shogirdi m egarlik Evklid 
(m ashhur m atem atik Evklid em as) asos solgan. M azkur m aktabning 
undan boshqa vakillari Evbulid, Diodor, Stilponlardir. Ular qarashlari 
b o ‘yicha, bilim predm eti faqat “jism siz turlardan” , yoki tushunchalar 
bilan bilib olinadigan umumiy b o ‘lishi m um kin. Umumiy yagona n e ’mat 
bilan mos keladi, u tabiatiga k o ‘ra o ‘zgarm as. N a his qilinadigan dunyo, 
na hislar bilin tasdiqlanadigan paydo b o ‘lish, o ‘lim, harakat va 
o ‘zgarishlar kabi hoiatlam ing b o ‘lishi m um kin emas. Ular to ‘g ‘risida ftkr 
yuritish ziddiyatlarga olib keladi. Buni asoslssh uchun m egarliklar 
um um iyni 
yakkaga 
qaram a-qarshi 
q o ‘yishib, 
natijada, 
umumiy 
tushunchaning yakka predm etlarga tegishli joyi y o ‘q (m asalan, Stilpon 
shunday deydi), degan xulosaga kelishadi162.
2) Elido-eretriy maktabiga Elidalik Fedon va Eretriylik M endem 
asos solishgan. Bu m aktab vakillari, xususan, Fedon va M endem qizg‘in