M inistry of higher secondary specialized education of the republic of uzbekistan national universty of uzbekistan

2.3. Ingliz tilidagi sinonimlar haqida ma`lumot

Sinonimlar ideografik (ma`noviy) va stilistik turlarga bo`linadi.

Ideografik sinonimlar bir xil ma`noni anglatadi va bir xil neytral stilistik turlarga tegishli bo`ladi.

Masalan: power, force-kuch, energy-quvvat so`zlari.

She began to look at pictures with great energy. (Jhackeray).

Jhey held him fimly but used no force (pone).

He power of the waves battered dewn the wall (longthon).

Keltirilgan misollardagi sinonim so`zlarni bir-birini u o`rnida ishlatishimiz mumkin. Stilistik sinonimlar ularning ba`zasida emossional ekspressiv deb ham atashadi. Turli stilistik turlarga tegishli bo`lgan sinonimik qatordagi so`zlarni quyidagicha qiyoslaymiz.

Masalan: bad, ill, ivel, wicked-yomon, kasal ma`nolarini anglatadi.

He bad news had an evil consequence. (Gray)

Ill news goes fast (proverb).

A bad character is the consequence of immoral conduct, but a wicked character is one who has been guilty of some known and flagrant vice (I. Swift).

Ushbu tahlil jarayonida siz bad - yomon so`zining stilistik sinonimi ill - kasal yoki evil - yovuz so`zlarini uchratishingiz mumkin. Bu gaplardagi so`zlarni ekspressiv bo`yoqdarligini stilistik jihatidan to`g`ri qo`llanishini ko`rishingiz mumkin.

Birinchi maqolamizning tarjimasi yomon habar tez tarqaladi. Ingliz tilidagi bu maqol o`zbek tilida ham tarjimasi stilistik jihattdan juda mos keladi. Har qanday sinonim juftligiga o`hshashlik va turli xillik ma`nolarini ideografik sinonimlar uchun semantik - ma`naviy va noideografik sinonimlarda stilistik ma`no kuzatiladi. Shunday qilib sinonimlar nostelistik ma`no komponentlari bilan ham farq qiladi. Masalan: look, grance, vilw, sight, glimpse.

Look - qarash ma`nosida ishlatilib neytral so`z hisoblanadi. Chunki bu so`z bilan tez qarab olish yoki qarab o`tish ma`nolari kelib chiqaveradi.

She gave me a guick look. (Greene “the power and the Glory”) 250 bet.

U menga bir qadam qo`yidi.

U menga nazar tashladi, desak ham hato bo`lmaydi.

Glance - tez qarab olish degan ma`noni beradi. U davomiy uzoq vaqt tikilish ma`nosini anglatolmaydi.

Miss Verever and major Trape exchanged glances (preistley).

Berabe honim va mayor Treyp nigohlarni bir-bir almashtiraverdilar.

View - qarash degan ma`noni u ko`chma ma`noda anglatadi, qarash haqiqiy ko`z bilan emas, balki insonning harakteridan kelib chiqib, u uning uy haellari, orzu-umidlari g`oyalari aks etish jarayonidir.

I had hidden the view. (du maurier).

Men nigohlarimni yashirdim.

Sight - biror-bir ob`ektning ko`rinishini bildiradi.

And painfully affected by that sight he jumped up. (gelthworthy)

Bu ko`rinishdan ta`sirlanib u uchib tushdi.

Glimpse - biror kishining yoki narsaning qisqagina bir lahzali qarashi.

Here was a glimpse of Edna (prisstley). Evta bir lahza qarab qo`ydi.

Ushbu gaplarda sinonimlar bir-biridan ma`no jihatdan farqlangan va turli xil hususiyatlarni na`moee yotgan.

Har qanday semantik farqlash stilistik bo`la olmasligini hisobga olib taqqoslasak excellent, splendid, glorious ammo har qanday stilistik farqlanish ma`noviy bo`la olmaydi.

Of course they didn`t intend to occupy permanently an apartment so excellent (Jhackeray).

Whaty a splendid actress and manager (Gronin).

It was a glorious night, with a great full moon gleaming in a purpleshy.

Ushbu gaplarimizda excellent ga nisbatan splendid va glorious so`zlari stilistik tomonidan farqlanishini kuzatish mumkin. Tarjima qilganimizda birinchi gapimizda excellent so`zi a`lo keyin splendid, glorious so`zlari ko`plab stilistik ma`noga ega.

V. A. Zveninsev¹³ fikriga qo`shilib stilistik sinonimlarning ma`noviy asosi ideografik ma`noviy asosi ideografik sinonimlarning analogik asosidan hech ham farq qilmasligini ta`kidlash mumkin. Chunki stilistik va semantik ma`noviy komponentlarning vazifasi bitta ya`ni ma`no farqlashga hizmat qilishi darkor. Bu yerda muzokarali bo`lgan savol ya`ni stilistik yoki emosional ma`no tavsifini shu ma`no komponenti deb hisoblash mumkinligi yoki u ma`no tarkibiga kirmaydigan savoliga to`htashiga to`g`ri keladi. Ma`noning bu tarzdagi analizi ushbu savolga javob topishga yordam beradi, agar ma`no komponentlardan tashkil topgan bo`lsada, unda har bir komponent rolini berilgan ma`no mavjudligi uchun bir bo`lak sifatida aniqlashimiz mumkin.

Agarda stilistik va boshqa ma`no yo`q bo`lsa, unda so`zlarning semantik komponentlari ma`nosi analizi qo`yidagicha bo`ladi. Masalan: visage, face.

She sun burnt my visage. (Barrow)

Their faces are tolerably raund, contrary to the visage of the others. (G. Greene).

Visage - yuz (chehra) so`zi face - yuz (ideografik) so`zining sinonimi bo`lib, insonning yuzi, kayfiyati yoki his tuyg`uni ifodalash qirralarini ma`nolarini beradi. Bu so`z kitobiy yuzdagi g`uruz, viqor, sharaf kabi ma`nolarni beradi. Endi ideografik va stilistik sinonimlar terminini izohlashga o`tsak V. Vilyuman nuqtai nazariga tayanib shuni ta`kidlash mumkinki, ideografik sinonimlar stilistik jihatdan neytraldir:

Excellent – splendid boshqa nuqtai nazardan qaraganda stunning-topping stilistik sinonimlar bilan solishtirganda ideografik sinonimlar har doim stilistik jihatdan bir xildir, stilistik sinonimlar turli xildir. Bu fikrga ko`ra ideografik juftligi excellent-splendid-stunning-toping bo`lib, ular stilistik jihatdan bir xil. Birinchilari stilistik neytral excellent splendid, ikkinchilari stilistik tuslangan, agarda bu so`zlarning bitta sinonimiki qatorida joylashtirsak excellent-splendid-stunning-toping unda bu sinonimlar stilistik sinonimlar bo`lib qoladi.

Shunday qilib yuz, bet, chehra (face, visage, mug) so`zlarini stilistik sinonimlar qatoriga bashara, turq angor so`zlarini ideografik sinonimlar qatoriga kiradi.

Nostilistik sinonimlar yo`q. Stilistik jihatidan bir xil (ideoyrafik) sinonimlar va har xil (stilistik) sinonimlar mavjud. Bunda stilistik sinonimlar umumiy ideografik potensiallikni qo`lga kiritadi. Shu bilan birga ular o`zlarining ideografik hususiyatini va ma`nonsini yo`qotmagan holda o`hshash distributiv sharoitlarda qo`llaniladi. Stilistik sinonimlarning ma`no birligi bilan tenglashtirilishi ularning bir distributiv sharoitlarda qo`llanilishidan kelib chiqadi. Bundan ular nutq predmetiga turli munosabatni ifoda etishadi.

Stilistik sinonimlarning bu hususiyati ularni go`yoki ideografik huquqlarga tenglashtirishadi. Ularni ma`no jihatdan birlashtiradi.

Bu fikrni isbotlash uchun quyidagi iborani keltiramiz “odam ovqatlanishga keldi”, bu yerda o`rtadagi so`z o`rnida fe`l bo`lishi mumkin edi.

Yemoq - bu so`zlarning yagona distributiv holatda qo`llanilishi ularning ideografik holatini aniqlaydi.

Stilistik sinonimlarni nostilistik sinonimlar bilan taqqoslash unchalik to`g`ri emas, chunki hamma sinonimlar ham stilistikdir.

Stilistik bir xil va stilistik har xil sinonimlarni taqqoslash degani esa ikki turdagi sinonimlar ham muhim va yetarli sinonimlik hususiyatlarga ega bo`lib, ular semantik umumiylik va qisman o`rin almashtirishdir.

Shunday qilib ideografik sinonimlar semantik ma`noviy komponnentlari bilan farqlanadigan so`zlar bir stilistik holatga tegishli strength-force-power, look-watch glance, beautiful-handsome.

Sinonimlarni bir element guruhidan boshqa so`zlardan bo`yoqdorligi bilan farqlash mumkin.

A very lonely boy lost between them and awore at then that his mother had no interest in him, and that his father was a stranger. (Aldridge).

Yolg`izgina bola ular orasida yo`qolib, o`n yoshlarda bo`lgani uchun uning onasi unga qiziqmasdi va uning otasi begona edi.

I shall be alone as my secretary doesn`t come today. (Dickens).

Kotibam bugun kelmasa men bugun yolg`iz bo`laman.

Ikkala so`z ham bir-biridan farq qilayapti. Ammo lonely-yolg`iz umumiy ma`noda guruhda va tushkunlikda ajralib turgan bolani ko`rsatib kelyapti. Alone so`zi esa hech qanda yolg`iz bo`lmagan hafagarchilik ma`nosida kelyapti.

L. V. Arnol`dning<sup>14</sup> nazariyasiga tayatib, bir sinonimlarni sintaktik va marfalogik va albatta ko`p

1 Karimov I.A ‘‘Vatan taraqqiyoti, xalq farovonligi yanada yuksltirish’’ Toshtenk 2009

2 K.arimov I.A ’’Barkamol avlod – O’zbekiston taraqiyotining poydevori’’ Toshkent -98

3 V. G. Vilyuman “Aнглийская синонимика” Mосква. 1980. 210 bet

4

5²A. B. Sharipov “Некоторые вопросы теории синонимов”. 1955. стр. 72. 400 bet.

6³R. A. Budagov. “Введение в науку о языке”. М. 1958. 250 bet.

7⁴S. Ulman “The principles of semantics”. 1957. P. 108-109. 300 bet.

8¹“O’zbek tili sinonimlarning izohli lug’ati”. (250 bet) 1974 yil. O’qituvchi nashriyoti. 6-7 bet.

9¹B. A. Alish “Современный английский язык” M. 1948. 300 bet

“Английская синонимика” 200 bet. V. G. Vilyuman M. 1980.

10 A. Imish “Теоритическая лингвимтика английского языка” P. 230-231 bet.

B. A. Zvechensev “Теоритическая и приклодная лингвистика”. M. 1986. Str. 134. 200 bet.

11 Jespersen O. “Language it’s nature Duulopment x origin london” h. y. 1934 p. 122. 300 bet.

12Arnold “Лексикология английского языка” Ленинград. 200 bet.

A. Mocква H. H. “Основы английской фразеологии” p. 236. Л. 1963. 300 bet.

13 В. А. Звеченцев “Указ соч” 43 стр. 200 bet.

В. Т. Вилюман “Английская синонимика” Москва “Высшая школа” 1980.

14 L. V. Arnol’d “Оконтекстульном Значении и семонтической структуре слова” Л. 1966