M illiy universiteti

Notiq muvaffaqiyatining oltita sharti
Moqir notiqgina qiziharli ma'ruza o ’qiydi.  Bunda bilim,  mahorat, 
qiziqish  va  muayyan  tinglovchilarga  bevosita  murojaat  zarur.  Lekin 
notiqning muvaffaqiyatini ta'minlaydigan alohida shartlar ham bor.
Bunday shartlar oltita:
1.  M inbarga chiqquncha ham,  minbarda to’rganda ham ma'niza 
bilan  yashash  kerak.  Notiqlar  har  xil  bo’lishadi.  Ba'zilari  ma’ruza 
o’qishadi,  ba'zilari  esa  minbarda  ma'ruza  matni  bilan  yashab,  ting- 
lovchilar  bilan  faol  aloqa  boqlaydilar,  o ’zlarini  yo’qotmagan  holda 
auditoriya  bilan  qo’shilib  ketadilar.  Bular  o ’qib  beruvchilar  emas 
balki  ijodkorlardir.  Qiziharli  ma'ruza  notiq  shaxsiyatidan  ruhlangan 
ilmiy  mavzudagi  mazmunli,  zavqli  suxbatdir.  Bunday  ma’ruza 
odatda  uchta  bosqichda  o ’tadi.  Birinchidan,  material  to’planadi  va 
singdiriladi, u bir shaklga solinadi va his etiladi.
Bckinchidan,  ma'ruza ichki  shaklda va ichki monolog  tarzida o ’zi 
uchun  o’qiladi,  bunda notiq o ’zi  bilan  o’zi  munozara yuritadi,  o’ziga 
savol berib o ’zi javob qaytaradi.  Uchinchi bosqich - boshqalar uchun 
ma'ruza  bo’lib  -  notiq  auditoriyaga  kirganida  o ’zini  auditoriyada  va 
auditoriyani  o’zida  ko’radi  va  his  qiladi.  Bunda  u  oddiy  narsada 
qiziqarli  narsani,  ma'lum  narsada  noma’lum narsani,  hamma  masala- 
larda hayotiy muhim narsani topa biladi.
2.  Materialni  bilishgina  emas,  balki  egallab  olingan  bo’lishi 
kerak. Egallash -  ma'ruzani qat’iyat va mahorat bilan boshlash,  asosiy 
qismni  bayon  qilish  uchun  eng  yaxshi  shaklni  topish  va  ma’ruzani 
mohirona tugallash demakdir.
I l l

---

Qiziharli  ma'ruza ko’p jihatdan  uni  qanday  boshlashiga  bog -liq. 
Muqaddima  -  notiqning  auditoriyadagi  dastlabki  qadamlaridir.  Ular 
qiziqarli  bo’lishi  kerak.  Notiqni  muqaddimaga  harab  kutib  olishadi, 
mazmun va shaklga qarab kuzatishadi.  Muqaddima jangdagi  dastlab­
ki  atakaning  o ’zginasidir.  Birinchi  ataka juda  katta  ahamiyatga  ega, 
albattda  lekin  birinchi  ataka jangning  taqdirini  belgilab  bermagani- 
dek,  yaxshi  boshlangan  muqaddimaning  o ’zi ham butun ma'ruzaning 
muvaffaqiyatini  taminlay  olmaydi.  Kechirim  so’rab  boshlanadigan 
muqaddima  muvaffaqiyatsiz  chiqadi.  Muqaddimada  m a’ruzaning 
asosiy fikri  bayon qilinsa, va u ta'riflab berilsa shu  rux butun  ma’ruza 
jarayonida bo’rtib tursa auditoriya mamnun bo ’ladi.
Ba'zan  ma'ruzani  hatto ko’chirma keltirishdan boshlash  mumkin. 
Ammo ko’chirma o ’tkir qurol  bo’lsada.  hadeb  ishlataverilsa.  o ’tmas- 
lashib  qoladi.  Ba'zan  muqaddimani  biror  harakterli  faktdan  boshlab 
shundan kelib chiqib mavzuni bayon qilish mumkin. Kichkina tanaga 
kattakon  bosh  qanchalik  yarashmasa,  katta  muqaddima  ham  shun- 
chalik kelishmaydi.
3.Nutqni  egallash  -  notiqning  nutqi,  so’zni  tanlay  bilishi, jum la 
tuzishda  so’zlardan  to’g'ri  foydalanishi,  obraz  yarata  olishi,  istiora- 
dan  foydalana  olishi,  esda  qoladigan  o ’xshatishlar  topa  bilishi 
g'oyatda  muhim.  Mopassan  so’zlaming jonini  qidirish  kerak  degan 
edi.  U  so’zlaming  joni  bo’lishiga  astoydil  ishonardi,  yozuvchining 
vazifasi  esa shu jonni  topib,  uni  kitobxonga ko’rsatishdan  iborat deb 
hisoblardi.  So’zlarning  jonini  topa  olsangiz,  so’zlar  orqali  o ’z 
qalbingizni  ham ifodalay olasiz.
Emosionallik  -  nutqning  haroratidir.  U  yuqori  yoki  past  bo’lishi 
mumkin,  lekin isitma chiqib ketishiga yo’l q o ’yib  bo’lmaydi.  qanday 
gapirish  qanday  qilib  aytish  ham  muqim.  Yomon  talaffuz  ma'ruza 
materialini  idrok  etish  imkoniyatini  barbod  qiladi.  Notiq  yomon 
talaffuz  bilan  o’qiyotgan  ma'ruzani  tinglaganda  varaqlari  yirtiq 
kitobni  o ’qiyoganday  bo’lasiz.  Nutqini  oqilona  yumor  bilan  bezay
112

---

oladigan  kishi  nutqni  yaxshi  egallagan  bo’ladi.  Yumor  -  nutqning 
atridir,  gulni  hidiga  qarab  ajratish  mumkin  bo’lganidek  yumoriga 
qarab odamning aqlini belgilash mumkin.
4.Notiqning  o ’zini  tuta  bilishi.  O ’zini  yo’qotib  qo’ygan  notiq 
auditoriyadan  ham  mahrum  bo’ladi.  A w alo ,  ma'ruza  boshlarida 
vujudga keladigan hayajonni bosib olishi  shart.  So’zga chiqish notiq- 
ning  o ’ziga  qiziqarli  bo’lishi  uchun  ma'ruza  materialini  sistematik 
tarzda  yangilab  turish,  yangi  fikrlar,  misollar,  obrazlar,  aforizmlami 
kiritib  turish  zarur.  Hech  narsa  qotib  qohnasligi,  bir  gap  hadeb 
takror-lanavermasligi  kerak,  aks holda o’zing ham qiziqmay qolasan, 
tinglovchilar qiziqishi ham so’nib boradi.
5.  Auditoriyani  boshqarishni  o ’z  qo ’liga  ola  bilish.  Notiq  ham 
muallif,  ham  ijroehi,  ham  dirijyordir.  U  m uallif  sifatida  yaxshi, 
ijrochi  sifatida  yomon  bo’lishi  yoki  ijroehi  sifatida  yaxshi.  dirijyor 
sifatida yomon  b o’lishi  mumkin.  U  auditoriyani  boshhara  olmasligi, 
auditoriyani his qilmasligi mumkin.
Auditoriyani  boshharish  -  aloqa  uzilib  qolishning  oldini  olish 
demakdir.  Bu  narsa  e'tiboming  chalg'ishida,  norozilikda  va  notiqqa 
ishonmaslikda  namoyon  bo’ladi.  Qiziqarli  ma'ruza  yaxshi  tuganlan- 
sa,  u  tinglovchilar  ongida  yaxshi  saqlanib  qoladi.  Ma'ruzani  nima 
bilan  tugallash  kerak?  Ko’pincha  yig'ilishlarda  notiq  o ’z  nutqni  sira 
tugallay  olmaydi,  tugallamoqchi  bo’ladi-yu,  ilojini  qilolmavdi.  Shu 
sababli  nutqning oxirini oldindan tayyorlab qo’yish kerak.
6.  Vaqtni  suiistemol  qilmaslik.  Vaqt  -  hamma  masalalarda,  shu 
jumladan  notiqlik  maqorati  masalalarda  ham  jiddiy,  ammo  adolatli 
hakamdir.  Qisqarli  ma'ruza  notiq  muvaffaqivatning  qisqa  yo’lidir. 
A.P.Chexov  qisqacha  bayon  -  iste'dod  belgisidir,  degan  edi.  Ma'ru­
zani  cho’zgan  sari  notiq tinglovchilar g'ashiga tegaveradi.  Shu  sabab­
li  har bir ma'ruzada belgilangan  vaqtga rioya qilish  muhimdir.  Belgi- 
langan  vaqt  esa  ikki  xil  bo’ladi:  tashqi  belgilangan  vaqt  -  notiqqa 
oldindan  aytilgan  vaqt  chegarasi,  ichki  belgilangan  vaqt  esa  notiq- 
ning vijdoni  va tinglovchilar sabr-toqatidir.