M illiy universiteti

15.  Ustingizdagi  kiyim-kechaklaringiz  keng  yoki  o'ta  tor  bo'l-
 
masin,  poyafzalingiz  oyoqlaringizni  siqib  qo'ymasin,  galstugingiz
 
bo'yningizni  bo'g'ib  qo'ymasin.  Liboslaringizdagi  kenglik  va  torlik
 
erkin gapirishingizga va o'zingizni erkin tutishingizga xalaqit beradi.
16.  O 'zingizni  to'g'ri  tuting,  elkangizni  biroz buring.  Iyagingizni
 
biroz  ko'tarib  boshingizni  to'g'ri  tuting.  Oyoqlaringiz  elka  keng­
ligida  bo'lsin.  Qo'llaringizni  qorin  ustida  siqib  ushlamang,  bukla-
104

---

mang,  barmoqlaringizni  chalkashtirmang,  qo'llarni  orqaga  qilmang, 
cho'ntakka tiqmang,  oyoqlaringizni chalishtirmang.
17.  Notiq  qotib  turmasligi,  qo'llarini  erkin  tutishi,  gapirayotgan 
paytda  qo'llarini  silkitmasligi, juda  qotirib  gavdaga  yopishtirib  ham 
turmasligi  lozim.  Gapirish tempini, ovozini mazmunga qarab o' zgar- 
tirib  turishi  kerak.  Nutq  yumshoq  va  ishonchli  bo'lishi,  lekin  juda 
cho'zilib ketmasligi kerak.
18.  Gapirayotganda og'izni  m e'yorida ochib gapirish,  me'yorida 
nafas  olish  va chiqarish  lozim.  Ovozni  auditoriyaning  katta-kichikli- 
giga qarab moslash, o 'ta  baland ovozda qichqirib gapirmaslik kerak.
19.  Ovozni  yuqoriga  va  pastga  yo'naltirmang,  tinglovchilarga 
to 'g 'ri yo'naltiring.
20.  Imkoni  boricha  mikrofondan  foydalanmang:  mikrofon  audi- 
toriyadagilar bilan to 'g 'rid an -to 'g 'ri bog'lanishga xalaqit beradi.
21.  Auditoriyaga  tabassum  bilan  yuzlaning,  ular  diqqat  bilan 
sizga bog'm oqda. Ularga kuchli nazar va xush kayfiyatda ko'rinasiz.
22.  Oz  fursat  jim lik  saqlang.  Agar  shovqin  boshlansa  jimlikni 
cho'zing va birdan auditoriyaga qattiq nazar tashlang.
23.  Nutqingizni  yumshoq  va  engil  qilib  boshlang.  Kuchli  zarb 
bilan  boshlamang,  bo'lm asa  nutqingizni  yakunlashga  kuchingiz 
etmay qoladi, tinglovchilaming ham toqati  toq bo'ladi.
24.  Gapirayotganingizda  unutmang,  sizni  eshitishni  istagan 
odamlarga murojaat qilyapsiz,  nimani  yozsangiz  ham  sig'diraveradi- 
gan qog'ozga emas.
25.  O'zingizni  tutib  ishonch  bilan  gapirsangiz  sizni  ham  zavq 
bilan tinglashadi.
26.  Temp  oralig'ini  saqlagan  holda  baland  ovozda  gapiring. 
Keng  va  muhim  m a'lumotni  qisqa  vaqtga  sig'dirishga  urinmang. 
Shoshib  gapirgan  notiq  m a'lum ot  berishdan  qo'rqadi  va  minbardan 
tushirib yuborishlarini kutadi.
105

---

27.  Gapirayotgan  vaqtingizda  auditoriyani  kuzating.  Tinglov- 
chilarning  diqqati  sizga  qaratilgan.  Biroq  nutqingiz  davomida  bir 
shaxsga  hadeb  murojaat qilavermang, chunki har bir tinglovchi  qaysi 
nuqtaga  qarayotganingizni,  kimga  qarab  gapirayottaningizni  kuzatib 
turibdi.
28.  O g'zaki  ommabop  nutqingiz  ko'pchilikdan  kuchli:  notiq 
ko'pchilikning  diqqatini  tortadi,  fikrini  qo'zg'aydi.  Kuchli  auditor­
iyani  to'lqinlantiradi.
29.  Katta  auditoriyadan  qo'rqmang,  kichik  auditoriyadan  qo'rq- 
ing.  Auditoriya qancha katta bo'lsa, ishontirish shuncha oson bo'ladi.
30.  Ortiqcha  gapirmang.  Notiq  nimaniki  gapirsa,  om ma  shuni 
gapiradi,  nimani  o'ylasa,  shuni  o'ylaydi.  Shuning  uchun  notiq  nima 
gapirishini  hamisha  o'ylab  gapiradi.  Lekin  u  nimani  o'ylasa  ham- 
masini gapirolmaydi.  Gapirib ulgurmaydi.
31.  Insonsevar  bo'ling  -   iloji  boricha  qisqa  gapiring,  nutqning 
ommabop jaranglashi  tinglovchilaming butun borlig'iga  ta'sir qiladi. 
Ayni  damda  tinglovchilar  aytilayotgan  narsalarning  o'zlari  uchun 
eng kerakli ekanligini  anglaydi.
32.  Iloji  boricha  adabiy  tilda  gapirishga odatlaning,  chet  el  so'z- 
laridan imkon darajasida kamroq foydalanishga harakat qiling.
33.  B a'zi  notiqlar  bir  so'zni  qayta-qayta  takrorlaydilar  (ya'ni 
parazit so'zlarni).  Siz bunday yaramas odatdan qoching.
34.  Nutqingizni  so 'z   bilan  emas,  jum la  bilan  bezashga  odatla­
ning.  Jumlalar  bir-biriga  mantiqan  bog'lansin.  Boshlagan  jumlan- 
gizni  yakuniga  etkazing.  Gapirayotgan  jumlalaringizning  uzunqis- 
qaligini  auditoriya  va  xonaning  kengligiga  qarab  tuzing.  Auditoriya 
qancha  katta  binoda  bo'lsa,  gapirayotgan jumlalaringizning  o'rtacha 
uzunligi  shuncha qisqa bo' lishi  kerak.
35.  Nutqda  so'z  va jimlikning  (pauza)  o 'm i  galma-galdan  alma- 
shinib  turishi  kerak.  Jim  turish  so'z  va  jumlaning  tuzilishiga  vaqt 
ajratish  demakdir.  Jim  turishda  auditoriyaning  sizning  fikrlaringizga
106

---

berayotgan  bahosini  anglaysiz.  Ammo  to 'g 'ri  kelgan joyda  tinimsiz 
jim lik  ham  yarashmaydi.  Jimlik  auditoriyadan  javob  kutayotgan 
paytingizda kerak.
36.  Ommabop  nutq ohangga bog'liq:  ohang jumlalarga a'zo bo'- 
lgan  so'zga  sayqal  beradi.  Nutq  mazmuniga  notiqning  munosabatini 
belgilovchi  ohang  tabiiy  va  ishonchli  bo'lishi  kerak.  Ohangni  hech 
qachon jum lalar oxiriga surmang.
37.  Notiq  ommabop  nutq  so'zlayotganda  o'zini  bulbulday  his 
etmasligi  kerak.  Siz  odamlarning  foydasiga  gapiryapsiz,  o'zingizni 
ko'z-k o 'z  qilish  uchun  emas.  Shuning  uchun  hamma  vaqt  nutqingiz 
ustida  ishlang,  uning  auditoriyaga  ta'sirini  kuzating.  Odamlarning 
m a'lum   guruhi  sizni  qo'llash-qo'llam asligini  aniqlang.  Sizga e'tibor- 
limi  yoki  parishonxotirmi,  qiziqib  eshityaptimi  yoki  ahamiyatsi/. 
do'stonam i  yoki  zo'rm a-zo'rakim i  ekanini  kuzating.  Notiq  gapira- 
yotganda  auditoriyada  nima  bo'layotganini  к о 'rib  turishi  lozim  va 
o 'z  vaqtida auditioriya holatini  izga solib turish kerak.
38.  Agar  auditoriyada  shovqin  ko'tarilsa,  ovozingizni  balandlat- 
masdan,  aksincha,  pasaytiring yoki jim gina auditoriyaga diqqat bilan 
qarang.
39.  Zaldagi  qochiriq  gaplardan  qo'rqmang.  Nutq  so'zlayot- 
ganingizda diskussiyaga y o 'l qo'ym ang.  M o'ljaldagi  gaplaringizning 
hammasini  aytishingiz shart.
40.  Nutq  davomidami  yoki  undan keyinmi,  sizga berilgan  savol- 
larga javobni  aniq,  tushunarli,  qisqa  qiling,  to'liq javob  berish  shart 
emas.
41.  Har  qanday  nutqning  yakuni  dadil  va  mustahkam  bo'lsin. 
Yakunlovchi  ohangda ovozni  ko'tarib  kerakli  gaplarning  hammasini 
aytganingizni  sezdiring, auditoriyaning diqqat-e'tibori uchun minnat- 
dorchilik bildirishni unutmang.