М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

Ц
- gruntning yopishqoqlik xususiyatini ifodalovchi k o ’rsatkich, 1/t; 
pip2
- 
z
chuqurlikdagi bosh z o ’riqishlar;
//- qatlam qalinligi;
hc
- grunt zarralari aro b o g ’lanish kuchini ifodalovchi “ faraziy chuqurlik” , 
quyidagi ifoda yordam ida aniqlanadi:
bunda 
c,.- 
bikr 
(ct)
va yum shoq (clv) bog;lanish kuchlari y ig ’indisidan tashkil topgan 
um um iy b o g ’lanish kuchi.
7.41 ifoda boyicha X iva shahridagi A m ir T o ’ra m adrasa zam inidagi davom iy 
c h o ’kish deform atsiyasini o ’tayotgan qatlam qalinligi aniqlandi (7.13 rasm). 
H isoblash natijasiga k o ’ra ushbu qatlam qalinligi 11 m.ni tashkil etib, am aldagi 
holatga mos keladi.
115

---

8 b o b . Q U R IL IS H M A Y D O N ID A M U X A N D IS -G E O L O G IK VA 
G ID R O G E O L O G IK IZ L A N IS IIL A R
8.1. U m um iy m a ’lu m o tla r
Inshool zam inining to 'g 'ri tanlanishi, chidam li, pishiq b o 'lish i va tannarxini 
arzonlashtirish m asalalari, avvalo, qurilish m aydonining geologik va gidrogeologik 
xususiyatlarini har tom onlam a to 'la -to 'k is o 'rg an ish bilan bog'liq. S huning uchun 
ham inshootni loyihalashdan avval qurilish m aydonida geologik va gidrogeologik 
izlanishlar olib borilishi tavsiya etiladi. Bu izlanish ishlari bo'lajak inshootlar o 'rn in i 
to 'g 'r i belgilash, zam in tanlash va qurilm alar haqida fikr yuritish uchun ham zarurdir.
M uxandis-geologik izlanishlar tarkibi, ulam ing m azm uni, hajm i kabi m asalalar 
qurilish rejalashtirilgan hududlam ing avval o'rg an ilg an lik darajasi, loyiha bosqichi va 
inshootning vazifasiga qarab belgilanadi. U lar esa, o 'z navbatida, izlanishlam ing 
asosiy m aqsadini quyidagicha aniqlab beradi:
- inshootni barpo etish va foydalanishda yuz berishi m um kin b o 'lg an geologik 
va gidrogeologik o 'zg arish lar darakchilarini aniqlash;
m uhandis-geologik o 'zg arish lar bilan b o g 'liq bo'lgan xavfli holatlam i 
o 'rg an ish va ulam i b o 'la ja k inshootga nisbatan ta ’sirini baholash;
- xavfli holatlam ing oldini olish uchun zarur m a ’lum otlar to'plash;
- zam in gruntlarining fizik va m exanik xususiyatlarini o 'rganish t. h. k.
M azkur ishlam i am alga oshirishda bajariladigan izlanishlar yaxshi natija
berishi uchun quyidagilam i nazarda tutish lozim bo'ladi:
a) 
bunyod etilajak inshootning turi. m aqsadi, tuzilishi izlanish dasturida 
hisobga olingan bo'lishi;
b) izlaniish hajm i loyihalashning tegishli bosqichiga mos kelishi:
v) izlanishning har bir bosqichi aniq m aqsadni nazarda tutishi va. h. q.
Y uqorida zikr etilgan m uam m olam i o 'z id a jam lovchi m uxandis-geologik va 
gidrogeologik 
izlanishlar natijasi loyihalashtiriluvchi inshoot m ustahkam ligi va 
lu rg 'u n lig ig a oid barcha m asalalam i hal etadi. Shu bilan birga inshootni keyinchalik 
kutilishi m um kin b o 'lg an har qanday geologik va gidrogeologik o 'zg arish larg a oid 
zararli ta ’sirlardan ham asraydi.
Inshoot qurilm alarini tanlash, asosan, zam in gruntlarining shart-sharoitlariga 
b o g 'liq b o 'lib , ular orasida eng m uhim lari:
- gruntning qatlam lanish holati;
- qatlam lam ing tu rg 'u n lik shartlari, ulam in g qalinligi;
- qatlam lar paydo b o 'lish sharoitlari, ularning shakllanish holatlari;
- qatlam lam ing yoshi; 
ulam ing tarkibi va hossalari;
-o 'ta cho'kuvchanlikka oid xususiyatlari va boshqalar.
B ulardan 
tashqari, 
zam in 
gruntlarining 
m uzlashi, 
ulam ing 
k o 'p ch ish
xususiyatlari,
sizot suvlarining sathi va ulam ing fasllararo o 'zg arish i, ham da suvlarning zararlilik 
darajasi nihoyagda m uhim dir.
Qurilish m aydonlarining geologik va gidrogeologik shart-sharoitlari turli- 
tum an b o 'lib , o 'z a ro keskin farqlanishi sababli ulam i saralab m a’lum turlarga
116

---

boMish haqiqatdan yiroqdir. Shuning uchun yuqoridagi izlanishlar har qanday 
xususiy holat
8. 1-rasm . Inshoot zam inlarining turlari: 
a-bir jinsli qalliim; b-turli jinsli tekis yotiq qatlam; v-turli jinsli holckis qatlam
uchun avval o'tkazilgan tadqiqollam i nazarda tutib, to ‘la-to‘kis yoki qism an olib 
boriladi.
T abiatda uchraydigan to g 1 jinslaridan zam in sifatida foydalanishda, asosan, 
quyidagi 3 holatga duch kelish m um kin (8.1-rasm):
a)