M. E. Jumayev, Z. G'. Tadjiyeva

topshiriq. Yuzlar va minglar konsentrida (tarkibida) raqamlash bilan bog'liq masalalami taqqoslang. Bu masalaning o'xshashligi va farqi nimada? 0‘zaro bog'lanishini tahlil qiling.

topshiriq. Uch xonali sonlami raqamlash bo'yicha dars bo'lagini ishlab chiqing. Darsning maqsad va vazifalarini aniqlang.

2-topshiriq. Ikkinchi sinf darsligidan xonalar birliklari bilan ifodalangan miqdorlami aniqlang va mashqlar tuzing.
1000 ichidagi sonlarni hosil boMishi va о‘qilishi

1. 
   1) Alohida turgan cho‘plami 1 dan 10 gacha sana. 10 ta cho'p 1 ta o‘ntalik cho'p bo'ladi.
   

2. 
   O'ntalik cho'plami sana. 10 ta o'ntalik cho’p 1 ta yuztalik cho'p bo'ladi.
   
3. 
   
   
   
   1. 
      ta yuztalik-yuz
      
   2. 
      ta yuztalik - ikki yuz
      
   3. 
      ta yuztalik - uch yuz
      
   4. 
      ta yuztalik - to'rt yuz
      
   5. 
      ta yuztalik - bez yuz
      
   6. 
      ta yuztalik- olti yuz
      
   7. 
      ta yuztalik - etti yuz
      
   8. 
      ta yuztalik - sakkiz yuz
      
   9. 
      ta yuztalik - to'qqiz yuz
      
   10. 
       ta yuztalik - ming
       
   Yuztaliklami ham shunday sanash:
   

2. 
   1) Yetmishdan yuzgacha 10 tadan qo'shib sanash.
   

2. 
   Yuzdan oltmishgacha 10 tadan kamaytirib sanash.
   
3. 
   Sakkiz yuzdan minggacha 100 tadan qo'shib sanash.
   
4. 
   Mingdan besh yuzgacha 10 tadan kamaytirib sanash.
   

4. 
   
   
   
   3. 
      5 m 2 dm * 2 m 5 dm 3 m2 dm * 8 dm
      
   6. 
      m 7 dm *7m 1 dm 8 m 2 dm * 6 m 9 dm
      
   0‘quvchilaming ikki guruhi 42 tup olmaning hosilini yig'ib olishi kerak edi. Birinchi guruh butun ishning 1/4 qismini bajardi. Ikkinchi guruh necha tup olma hosilini yig'ib olishi kerak?
   
5. 
   Baliqchi 12 ta laqqa baliq va undan 6 ta ortiq zog'ora baliq tutdi. U tutgan balig'ining 1/3 bo'lagini o‘rtog‘iga berdi. Baliqchi o'rtog'iga nechta baliq bergan?
   

6. 
   Mehnat darsi uchun har biri 20 so'mdan 26 varaq yashil qog'oz va bir quti rangli qalam olindi. Olingan hamma narsa uchun 1000 so‘m toMandi. Bir quti rangli qalam necha pul turadi?
   

72 : 24	51 : 17	27 * 3-39	80 : 5 + 28
91 : 13	80 : 16	4* 16-58	32:2 + 16
78 : 6	54 : 9	32 : 2+ 39	60 : 3 + 80
42 : 3	68 : 4	18*4 + 18	75 : 5 + 18

19. 
    §. Ko‘p xonali sonlarni raqamlash
    metodikasi
    

Bu mavzuda o'qituvchining vazifasi quyidagilardan iborat:

1. 
   predmetlami bittalab, o‘ntalab, yuztalab, guruhlarga bir- lashtirib sanash;.
   
2. 
   1000 ichida sonlami o'qish va yozish hamda ulami natural qatorda kelish tartibini bilish;
   

4. 
   sonlami yuzlik, o'nlik va birliklardan hosil qilish.
   
5. 
   o‘ngdan chapga hisoblaganda, birliklar, o'nliklar, yuzliklar qaysi o'rinda turishini bilish;
   
6. 
   sonni xona qo‘sbiIuvchilari yig'indisi ko'rinishida yoza olish va xona birliklarini bilish.
   

1000 ichida sonlami raqamlashni o'rganish natijasida o'quvchi- lar quyidagi bilimlar, malakalar va ko'nikmalami egallab olishlari kerak:

1. 
   1000 ichida sonlami raqamlashni, sonning hosil bo'lishini, o'zidan oldingi va keyingi sonlar bilan aloqadorligini bilish.
   
2. 
   Har bir sonni sonlar qatoridagi o‘mini bilish.
   
3. 
   Sonlaming o‘mi qiymallarini bilgan hoida o'qish va yoza olish.
   
4. 
   Taqqoslash.
   
5. 
   Sonni xona yig‘inidisi ko'rinishida yoza olish.
   
6. 
   Sonlaming natural ketma-ketligini bilgan hoida qo'shish va ayirishni bajarish.
   
7. 
   Uch xonali son va uchinchi xona birliklari tushunchasini bilish.
   
8. 
   100, 200, 300, .... 400, ..., 500, .... 600, .... 700, ..., 800,
   

..., 900, 1000 sonlari orasini to'ldira bilish. Shu asosda 100-
lOOOdan gacha sonlami raqamlash.

9. 
   Ishning navbatdagi bosqichida uch xonali sonlaming o‘nli tartiblarini, ya’ni, ulaming yuzliklardan va o‘nliklardan, birliklardan hosil bo'lganini tushuntirish kerak. Buning uchun yuqoridagi cho‘plar dastasi yoki kvadrat shakllardan foydalanish mumkin. Abak, cho'p kabi ko'rgazmalar ham foydalidir.
   

Yirik birliklarda ifodalangan sonlami maydaroq sonlar bilan al- mashtirish va aksincha ahnashtirishga mashqlar bajarilishi kerak. Masalan, 2 m, 3 m, 5 m ni sm ga aylantiring. 600 sm necha metrga teng va h.k.
Yozma raqamlash. Bu yerda ham oldin ikki xonali sonlarni yozma raqamlashni lakrorlash zarur: 1) «Son» va «raqam» atama- larining ma’nolari va ular orasidagi farqlar. 2) Sonlaming yozil- ishida raqamlaming o'rin qiymati. 3) Ikki xonali sonlaming xona tarkibi tahliliga oid mashqlar bajarilishi kerak
Quyidagi mashqlarni bajarish yozma raqamlashga oid bilimlami mustahkamlaydi:

1. 
   Sonlami daftaringizga tartib bilan yozing: 196, 169, 700,
   

1000, 86,...

2. 
   Uch yuz bir soni va uch yuz o‘n sonini yozing.
   
3. 
   696 bilan 703 soni orasidagi sonlarni yozing.
   
4. 
   5, 7, 9 raqamlari bilan yoziladigan barcha sonlami yozing.
   

‘ 5. 635, 67, 306, 666 sonlardagi 6 raqami nimalami bildiradi.

6. 
   6 yuzlik va 3 birlik, 5 o'nlik va 2 birlik, 10 ta yuzlik, 4 ta o'nlikdan iborat sonlarni yozing.
   
7. 
   71 va 701, 333 va 33, 500 va 501, 600, 601 va 160 sonlarini yozish uchun nechta raqam va nechta son kerak.
   

Bu mavzuda asosiy vazifa minglik tushunchasini tarkib top- dirish, sinf tushunchasi mohiyatini aniqlash va shu asosda ko‘p xon- ali sonlami o'qish va yozishga o'rgatish, bolalarning o'nlik sanoq tiziraiga oid bilimlarini, natural ketma-ketlikni, sonlami yozishning pozitsion tamoyillariga oid bilimlami va umumlashtirishdan iborat.
Ko‘p xonali sonlami raqamlash metodikasi oldin o'tilgan mavz- ulami davomi sifatida davom ettiriladi.
Ko‘p xonali sonlami raqamlashni (og'zaki va yozma) o‘rganish ishini bir necha bosqichga bo'lish mumkin:

1. 
   Tayyorgarlik is hi
   

Bu bosqichning vazifasi bir xonali, ikki xonali va uch xonali sonlami raqamlashning asosiy masalalami takrorlash

1. 
   Sonlami o'qing. 526, 308, 700, 999, 1000, 528. Bu sonlaming har birida hammasi bo‘lib qancha o'nlik, birlik, yuzlik bor?
   
2. 
   Quyidagilardan iborat sonlami yozing: 8 yuzlik, 2 o'nlik, 6 birlik; 9 yuzlik, 4 birlik.
   
3. 
   Mingda nechta yuzlik, o'nlik, birlik bor?
   
4. 
   2, 5, 3 raqamlardan foydalanish mumkin bo'lgan hamma uch xonali sonlami yozing. Shu sonlaming birini uning xona qo'shiluvchilari yig'indisi shaklida tasvirlang.
   

2. 
   Raqamlashni о rganish
   

Bu bosqich bolalami 1-sinf- birliklar sinfi va II-sinf- minglik- lar sinfi bilan, har bir sinf xonalarining nomlari bilan tanishtirishdan iborat.

3. 
   Ikkinchi sinf sonlarining hosil bo ‘lishi, о ‘qilishi va yozilishi bilan tanishtirish
   
4. 
   Olti xonali sonlaming hosil bo ‘lishi, о ‘qilishi va yozilishi bi­lan tanishtirish.
   
5. 
   О ‘quvchilar bilim malakalarini mustahkamlash.
   
6. 
   Millionlar sinfining hosil bo 'lishi bilan tanishtirish.
   

Bu mavzuni o'rganishda sinf tushunchasiga alohida e’tibor beriladi.
Chunki bu o'quv materialni o'quvchilar tomonidan yaxshi tu- shunib olish ko'p xonali sonlami og'zaki va yozma raqamlash mu- vaffaqiyatli bo'lishiga omil bo'ladi. Shuning uchun I sinf - birliklar sinfi va II sinf- mingliklar sinfi bilan, ulaming tuzulishlari bilan, har bir sinf xonalarining nomlari bilan tanishtirishdan iborat. Quyi sinf xona birliklaridan yuqori sinf xona birliklari qanday hosil bo'lishini o'quvchilar ongiga yetkazish kerak.
Ko'pxonali sonlami raqamlashga o'rganishda o’qituvchining asosiy vazifasi, ya’ni sanoq birligi - minglik tushunchasini larkib toptirish, sinf tushunchasi mohiyatini ochish va shu asosda ko‘p xon- ali sonlami o'qish va yozishga o'rgatish, bolalaming o'nlik sanoq lizimiga oid bilimlami, natural ketma-ketlik, sonlami yozishning mazmunan tamoyiliga oid bilimlarini aniqlash va umumlashtirishdan iborat.
Ko‘p xonali sonlami raqamlashni o'rganish natijasida o'quvchilar:

1. 
   Millionlar sinfi ichida natural qator sonlarining nomlarini o'zlashtirib olishlari, ulaming qanday hosil bo'lishini tushunishlari, ulaming o‘nli tarkiblarini bilib olishlari kerak.
   
2. 
   Sinflaming nomlarini va har bir sinf ichida xonaiami bilishlari kerak.
   
3. 
   Milionlar sinfi ichida har qanday sonni o‘qiy olishlari va yoza olishlari kerak.
   
4. 
   Sonlami taqqoslay olishlari kerak.
   
5. 
   Har qanday sonni xona qo'shiluvchilarining уig‘indisi shak- lida tasvirlay olishlari (berilgan sondagi birliklaming, o‘nliklaming va h.k.);
   
6. 
   Umumiy sonni topa olishlari, mayda birliklami yirik birliklar bilan va aksincha, yirik birliklami mayda birliklar bilan almashtira olish.
   
7. 
   Sonlami 10, 100, 1000 marta kattalashtira oladigan va nollar bilan tugaydigan sonlami 10, 100, 1000 marta kamaytira oladigan boMishlari kerak.
   

1-topshiriq. Raqamlash metodikasini o‘zlashtirish jarayonida quyidagi ko‘p xonali sonlami hosil qilinishida: 999, 9999, 99 999,
dan foydalanib ko‘p xonali sonlami hosil qilish melodini
tahlil eting.
Ru yerda xonalar birligi bo'yicha yangi sanoq birligi hosil boMishida, masalan, 9+1, hosil bo'ladi 10, bu yangi sanoq birligin- ing hosil bo4ishidir.
Asosan, o'quvchilarga qiyinchilik 10 000 - 1, 100 000 - 1 va h.k.
Buning uchun quyidagi qonuniyatdan foydalanamiz:


10- 1 =9 100- I =99 1000- 1 = 999 10 000- 1 =9999
9+1 = 10 .
99 + 1 = 100 999 + l = 1000 9999 +1 = 10 000
Buni quyidagicha davom ettirish mumkin:
9999 + i = ( 9900 + 99 ) + I = ( 99 + ! ) + 9900 =
= 100 + 9900= 10 000.

10. 
    000 - 1 = ( 9990 + 10 ) - 1 = 9990 + ( 10 -1 ) =
    

= 9990 + 9 = 9999.

2. 
   topshiriq. O'quvchilarga «Raqamlash»ni shakllantirish bo'yicha topshiriq, va mashqlami o'rganishni konsentrlari bo'yicha analogiyadan foydalanib tahlil eting.
   
3. 
   topshiriq. Maktab darsligidan foydalanib quyidagilami mustahkamlaydigan mashqlar tuzing:
   

1. 
   ko'p xonali sonlar ketma-ketligini saqlaydigan natural qatomi aniqlang;
   
2. 
   sonlar tarkibi va sinflar tarkibini aniqlang;
   

4. 
   o‘nlik, yuzlik, minglik va ko‘p xonali sonlaming o'nli tarkib­ini tahlil etishga oid mashqlarni ajrating;
   
5. 
   raqamlar joylashishi bo'yicha fikr yuriting.
   

Nazorat savollari

1. 
   O'nlik, yuzlik, minglik, ko‘p xonali sonlami raqamlashni o'rganishning asosiy vazifalari qanday?
   
2. 
   Bolalami yangi sanoq birligi bilan tanishtirishga bag'ish- langan dars qismini ishlab chiqish qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Raqamlashning asosiy bosqichlari nimalardan iborat?
   
4. 
   0‘qituvchining asosiy vazifalari nimada?
   

19.