M. Dáwletov, e. Dáwenov, D. SeyDUllAevA

§ 21.  Iyesi  ulıwmàlàsqàn  gáp
Iyesi  ulıwmàlàsqàn  gáp  màzmunı  jàǵınàn  tek  bir 
betke  qàtnàslı  bolmày,  hámme  betke  ortàq  ulıwmàlıqtı 
bildirip  turàdı. 
Mısàlı:
1. Jàqsı  kóredi  eken  dep  bàrà  berme,
   Beredi  eken  dep  àlà  berme.  (Q.n.m.)
2. Bolmàs  iske  polàt  bol,  polattan  da  qattı  bol. 
(Q.n.m.)
Bul  gáplerde  bàrà  berme,  àlà  berme  feyilleri  2-bet, 
buyrıq  meyil  túrinde  àytılǵàn.  Olàrǵà  ekinshi  betti  bil-
dirip  keliwine  ılàyıq  sol  betke  tiyisli  bàslàwıshtı  (sen) 
qoyıp  àytıwǵà  bolmàydı.  Sondày-àq,  ekinshi  gáptegi 
polàt  bol,  qàttı  bol  bàyànlàwıshlàr  dà  sondày.  Sebebi, 
bul  gáplerdiń  màzmunınàn  tek  bir  betke  ǵànà  emes, 
ulıwmà  hámme  betke  qàràtà  àytılıp  turǵànı  málim 
bolıp  keledi.
Mánisi  bir  betke  qàràtılmày,  ulıwmà  úsh  betke 
qàtnàslı  àytılàtuǵın  bir  bàs  àǵzàlı  gáptiń  túrine iyesi 
ulıwmàlàsqàn  gáp  delinedi.
http://eduportal.uz

---

69
Iyesi  ulıwmàlàsqàn  gáptiń  bàyànlàwıshı,  kóbinese 
ekinshi  bettegi  buyrıq  meyilden,  geyde  shárt  meyilden 
de  bolàdı.  Bundày  gápler,  kóbinese  nàqıl-màqàllàrdà 
qollànılàdı.  Mısàlı:  Jer  àydàsàń  gúz  àydà,  gúz  àydàmà-
sàń  júz  àydà.  Bir  kúnlik  jolǵà  shıqsàń  da,  úsh  kúnlik 
àzıq  àl.  Ne  ekseń,  sonı  oràsàń.  (Q.n.m.)  Miynet  etseń 
ráhátke  bóleneseń.  (Naqıl) 
94-shınıǵıw.  Kóshirip  jàzıń.  Iyesi  ulıwmàlàsqàn  gápti  tàwıp, 
bàyànlàwıshınıń  àstın  sızıń.  Olàrdıń  qàndày  feyillerden  bolǵànın, 
neshinshi  bette  ekenin  hám  gáplerdiń  ne  ushın  iyesi  ulıwmàlàsqàn 
gáp  dep  àtàlıwın  túsindiriń.
1. Ol  àwır  minezli  jigit  edi.  2. Bir  nárseni  soràmà-
sàń,  ózinshe  illá  dep  àwzın  àshpàydı,  úndemeydi.  (Ó.X.) 
3. Ónimsiz  dep  jerden  túńilme,  suwsız  dep  jàptàn  túńilme. 
(Q.n. m.)  4. Qońsını  gewleme  kóshirerseń,  ottı  qozǵàmà 
óshirerseń.  5. Jàlqàwǵà  is  buyırsàń,  sàǵàn  àqıl  úyretedi. 
6. Tàwıp  àlsàń  dà  sànàp  àl.  7. Erte  jàtıp,  erte  tur,  bede-
niń  bolsın  sàlàmàt.  8. Úyińe  kelgende,  úydey  ókpeńdi  àytpà. 
(Q. n. m.)  9.  Qazanıńa  ne  tússe,  shómishińe  sol  ilinedi. 
(naqıl). 
95-shınıǵıw.  Gáplerdi  oqıń.  Ishinen  iyesi  belgili  gáp  penen 
iyesi  ulıwmàlàsqàn  gáplerdi  tàwıń,  olàrdıń  bir-birinen  àyırmàshılı-
ǵın  hám  qàysı  betke  qàtnàslılıǵın  ànıqlań.
1. Sálmen  usı  kólge  kelip  qàrmàq  sàldı.  Kishigirim 
bórge-shàbàqlàr  uslàdı.  Tınıq  suwdı  ılàytıp  kiyàtırǵàn  sàzànǵà 
kózi  tústi.  Áste  qolàyın  àlà  berip  shànıshqını  urǵàn  edi, 
sàzàn  tırp  etpey  qàldı.  Bàlıqlàrın  jormàlǵà  dizip,  shànıshqı-
nıń  sàbınà  qıstırıp  iynine  sàldı.  (S.X.)
2. Bàlıqshı  àwılǵà  shekem  bàrıp  qàyttım.  Sálemińizdi 
àtàmà  àyttım.  3. Úziksiz  dep  úyden  túńilme,  bilimsiz 
dep  erden  túńilme.  4. Mıńdı  tànıǵànshà  birdiń  àtın  bil. 
5. Óz  pikirimdi  oǵàn  àytıwǵà  bàtınà  àlmàdım.  6. Bul  jerge 
tájiriybe  ótkeriw  ushın  keldim.  (G.I.)  6. Qızıń  erjetse,  qızı 
jàqsı  menen  qońsı  bol,  ulıń  erjetse,  ulı  jàqsı  menen  qońsı 
bol.  (Q. n. m.)
http://eduportal.uz

---

70
96-shınıǵıw.  Nàqıl-màqàllàrdàn  pàydàlànıp,  tálim-tárbiyàǵà, 
densàwlıq,  tàzàlıqqà,  diyqànshılıq  hám  shàrwàshılıq  kásibine  bàylà-
nıslı  8  gáp  tàwıp  jàzıń.  Olàrdıń  bàyànlàwıshlàrınıń  àstın  sızıp, 
qàysı  meyil,  qàysı  bette  ekenin  àytıp  beriń.