M. Dáwletov, e. Dáwenov, D. SeyDUllAevA

§ 12.  Sóz  dizbeginiń  basqa  til  birliklerinen 
ayırmashılıǵı
Dizbeklesip  kelgen  sózlerdiń  barlıǵı  derlik  sóz  diz-
begi  bola  bermeydi.  Sırtqı  dúzilisine  qaraǵanda  sóz 
dizbegine  uqsas  sózler  júdá  kóp.  Máselen:  tas  kómir, 
poshsha  torǵay,  aq  sarı,  buwday  reń,  uzın  boylı,  qızıl 
shalǵıshlı,  sóylep  boldı,  alıp  ketti,  qulaq  saldı,  kewli 
http://eduportal.uz

---

41
pitti,  awzın  ashpadı,  gewgim  tústi,  qas  qaraydı,  iyni 
túsiw,  kózdi  ashıp  jumǵansha  t.b.  sıyaqlı  sózler  eki 
yamasa  birneshe  sózlerdiń  dizbeginde  kelgen  menen 
sóz  dizbegi  bola  almaydı.  Olar  bir  leksikalıq  mánige 
barabar  leksikalıq  birlikti  bildiredi.  Bul  sózlerdiń 
arasında  sintaksislik  baylanıs  joq,  olar  dara  sózler 
sıyaqlı  bir  intonaciya  basımında  aytılıp,  bir  sóz  máni-
sindegi  qospa  sóz  hám  turaqlı  dizbekke  aylanǵan.
Gáp  ishinde  qospa  sóz  hám  turaqlı  dizbekler  sóz 
dizbeginiń  bir  sıńarı  bolıp  keledi.  Mısalı:  uzın  boylı 
adam,  shubar  ala  sıyır,  áńgimesin  aytıp  boldı,  kózdi 
ashıp  jumǵansha  ketip  qaldı,  suw  serpkendey  tım-tırıs 
t.b.
Sóz  dizbegi  basqa  til  birliklerinen  tómendegidey  óz-
geshelikleri  arqalı  ayırılıp  turadı:
1. Sóz  dizbeginiń  sıńarları  mánilik  jaqtan  belgili 
nominativlik  qospà  túsiniklerdi  bildiredi,  al  qospa  sóz 
hám  turaqlı  dizbekler  (frazeologiyalıq  dizbekler)  neshe 
sózden  dúzilse  de  hámmesi  bir  leksikàlıq  túsinikti  ań-
latadı.
2. Sóz  dizbeginiń  sıńarları  sintaksislik  xızmeti  jaǵı-
nan  hárqaysısı  gáp  aǵzası  xızmetin  atqaradı,  qospa  sóz 
hám  turaqlı  dizbekler  neshe  sózden  dúzilse  de  gápte 
bir  aǵzanıń  xızmetinde  keledi.
54-shınıǵıw.  Berilgen  gáplerdi  oqıń.  Qara  hárip  penen  jazılǵan 
sózlerdiń  qaysısı  qospa  sóz,  qaysısı  turaqlı  dizbek,  qaysısı  sóz 
dizbegi  ekenligin  hám  olardıń  bir-birinen  ayırmashılıǵın  túsindiriń.
1. úlken  isti  júzege  asırıw  ushın  úlken  kúsh  kerek  bil-
sem.  «Kóp  kótergen  júk  jeńil» — deydi  xalıq.  2. Jáhángir  qır