M. DÁWletov, A. DÁWletov, Z. IsMAylova, A. DÁWletova

EKI BAS AǴZALÍ GÁPLER
GÁP AǴZALARÍ
§ 38. Gáp aǵzaları tuwralı túsinik
Gáp ishinde óz ara grammatikalıq baylanısqa túsip, 
gáp dúziwge qatnasqan tolıq mánili sózlerge gáp aǵzaları 
dep ataladı.
Gáp aǵzaları tómendegi belgilerge iye boladı: 1) tolıq 
mánili sóz arqalı bildiriledi; 2) gáp ishinde óz ara sin-
taksislik baylanısqa túsedi; 3) gáp aǵzalarına qoyılatuǵın 
sorawlardıń birine juwap beredi.
Gáp aǵzaları sintaksislik xızmeti boyınsha 
baslawısh, 
bayanlawısh, anıqlawısh, tolıqlawısh
hám 
pısıqlawısh
sıyaqlı bes túrge bólinedi.
Gáp aǵzaları gáp dúziwdegi xızmetine qaray 
bas aǵ-
zalar
hám 
ekinshi dárejeli aǵzalar
bolıp ekige bólinedi.
Baslawısh hám bayanlawısh gáptiń tiykarın dúzedi. 
Sonlıqtan, olar 
bas aǵzalar
dep ataladı.
Anıqlawısh, tolıqlawısh hám pısıqlawıshlar gáp dúze 
almaydı. Olar bas aǵzalarǵa qatnaslı, onıń túsindiriwshi, 
keńeyttiriwshi aǵzası xızmetin atqaradı. Sonlıqtan, olar
 
ekinshi dárejeli aǵzalar
dep ataladı. M ı s a l ı : Arqa 
betten jaǵımlı
 samal esip tur
. 
(Ó. X.)

---

86
Bul gápte 
samal esip tur 
degen sózler — basla-
wısh — bayanlawıshlıq qatnastaǵı bas aǵzalar. Olar gáptiń 
tiykarın dúzip kelgen. Al
arqa betten,
jaǵımlı
degen sóz-
ler bas aǵzalarǵa qatnaslı. Olardıń birewi (arqa betten) 
bayanlawıshqa, ekinshisi (jaǵımlı) baslawıshqa qatnaslı, 
solardı sıpatlap gáptiń keńeyttiriwshi (túsindiriwshi) aǵzası 
xızmetin atqarıp kelgen.
158-shınıǵıw.
Gáplerdi oqıń. Hárbir gáptegi sózlerge gáp 
aǵzaların anıqlaw belgileri tiykarında tallaw jasań. Olardıń qanday 
sorawlarǵa juwap berip turǵanın hám qaysı aǵzanıń xızmetinde 
ekenin aytıń.
Báhár. Qıstıń qalıń kórpesi ashıldı. Aq túyedey shógip 
jatqan aqsha qarlar eridi. Keń dala kórkemlenip, kórgen kózdi 
ózine tarttı. Jasıl mawıtı jamılǵan jerden juparday iyis ańqıydı.
Aspan áleminde aqshıl bultlar kórindi.
Báhár xabarshısı ǵazlar kiyatır. Báhár qarlıǵashı keldi. As-
pan menen jer jadırap jaynap ketti. Báhár quyashı keń dalalı 
hasıl jerdi qushaǵın asha bawırına bastı. 
(J. A.)
159-shınıǵıw.
Kóshirip jazıń. Gáptiń tiykarın dúziwshi aǵza-
lardıń astın sızıń. Olardıń ne ushın gáptiń tiykarı dep atalıwın 
túsindiriń.
Jer jibisti. Topıraq torqaday toyındı. Jer jarasıǵı jasıl shóp-
ler bórtip shıqtı. Jer beti kók lipasqa bólendi.
Qos tóbeniń ústinen qarasań Qızılqum mawıtı jamılǵanday. 
Juwsannıń jupar iyisi murnıńdı jaradı. Iyiskegen sayın 
iyiskegiń keledi. Jánıwar juwsannıń jaynap ósiwin qara? 
Qızılqumnıń ústine qatarlastırıp teben shanshıp qoyǵanday. 
Sup-sulıw sobıǵı nishterdey, náwbáhárdiń jaǵımlı sáni menen 
janıńdı ráhátke bóleydi. 
(J. A.)
Gáp aǵzaları dúzilisine qaray