М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

ш
‘ 5 ’|1...^1а^ С1:1 
^ ^  (_]»| 
^)\_) ^и- С-ш-^.1
Муаммо 
насрда 
ҳам 
яратилиши 
мумкин. 
Навоий 
асарлари 
сарлавҳаларининг аксари муаммо жанри асосига курилган. «Ҳайратул-аброр» 
достонининг ўн биринчи мақолотида ана шу ҳолни кузатиш мумкин. Унда 
«илм»нинг жаҳл-нодонлик қоронғулигини ёритувчи қуёш, ой ва ёруғ кун 
экани муаммо йўли билан англатилган:
« ^ » - «илм» сипеҳрининг баланд ахтарлигидаким, жаҳл тунини 
ёрутмоқ учун айни (£) куёшдин, ломи (ц) ойдин ва мими ((*) кундуздин 
нишона айтур».
Мазкур муаммо, муаммо айтиш қоидаларидан «тасмия», «ҳисоб» ва 
«талмеҳ» усулидан истифода этиш орқали ечилади. Дс. сўзидаги £ қуёшга 
(араб тилида қуёшнинг «айи» деб ҳам аталишига ишора), ^ - ой (абжад 
ҳисобида 30 га тенг), ^ - кундуз (араб тилида с л  кундуз)ни англатади. Бу 
ҳарфлар жам бўлиб, 
сўзини ташкил қилади.
Навоийнинг мана бу муаммоси эса бадиий санъатлардан «ташбеҳ» 
асосига қурилган:
э! 
(-5-^ о 
-Ҳ
Байт мазмунига эътибор қилинадиган бўлса, унда гўзал маҳбубанинг 
терлаган юзи тўйиб сув ичган гулнинг очилишига ташбеҳ қилинаяпти. 
Мисраларни муаммо усуллари бўйича шарҳ қиладиган бўлсак, қуйидаги 
ҳолат юзага чиқади. Маълумки, араб тилида сув «^» деб аталади. Агар, «Д^» 
ана шу «\-»»ни тўйиб ичса, бошқача қилиб айтганда 
нинг орасига «'-»» 
кирса гуш очилади. яъни 
исми ҳосил бўлади (Л.Зоҳидов. «Алишер Навоий 
ас.арларидаги муаммо элементлар». Адабий мерос. Т. 1971. 62-бет) демоқчи 
шоир.
Муаммо жанр сифатида XV аср ўрталарида тараққиётнинг янада 
юқори нуқтасига кўтарилди. Натижада, илм толиблари, шоир ва уламолар 
учун муаммо айтиш ва унинг ечимини топиш катга синов, имтиҳонга 
айланди. Муаммонавислик фан сифатида мактаб ва мадрасаларда махсус 
ўкитила бошланди. Манбалардан маълум бўлишнча, Навоий эътиборини 
қозониш ва унинг суҳбатидан баҳраманд бўлишга иштиёқманд бўлганлар 
муаммо айтиш ва ечишнинг конун-қоидаларидан яхши хабардор бўлишлари, 
чиройли ва мазмунли муаммо айта билишлари талаб қилинган. Бу йўл билан 
уларнинг фикрлаш доираси, маҳорати даражаси белғиланган.
Муаммо жанрининг кенг тараққийси унинг назарияси билан боглиқ 
асарларнинг юзага келишини таъминлади. Дастлабки асар Шарофиддин Али 
Яздийнинг қаламига мансуб бўлиб, «Ҳулали мутарраз дар фанни муаммо ва 
луғз» деб аталади. Бу асарнинг яратилиши муаммо айтиш ва ечишнинг 
қонун-қоидалари, усуллари, шартлари борасида баҳс этувчи кўплаб қатор 
назарий рпсолаларнинг яратилишига сабаб бўлди. Буюк форс-тожик шоири
!(.)0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Абдураҳмон Жомийнинг «Ҳулятул-қулал», «Рисолаи муаммои мутавасснт», 
«Рисолаи муаммои сағир» ва бошқа асарлари шулар жумласидандир.
Алишер Навоий мазкур асарларни катта диққат ва ҳурмат билан 
ўқиган, ўзининг ижодида улардан кенг баҳраманд бўлган. Лекин илм 
толибларининг улардан истифода этишларида бир оз қийинчиликлар ҳам йўк 
эмаслигини 
алоҳида 
таъкидлайди. 
Бу 
кийинчиликларни 
муаммо 
коидаларининг тартиб билан баён қилинмаганлигида деб билади. Яъни 
«Муаммонинг бирор коидасига келтирилган мисол ҳали ўқувчи хабардор 
бўлмаган қоидага қам тегишли бўлади» (Алишер Навоий. Ха.исатул- 
мутаҳаййирин. (Жомий ва Навоий тўтами). 55-бет.). Ана шуларни назарда 
тутиб устози Жомий билан маслаҳатлашган ҳолда «муаммо» жанрининг 
назарий асосларини илмий жиҳатдан белгилаб берувчи «Рисолаи муфрадот» 
асарини яратади. Жомий рисолани ўқиб чиқиб жуда юқори баҳо беради ва 
ўғлига уни махсус қўлланма сифатида тавсия қилади.
«Рисолаи муфрадот»да муаммо жанрининг ички қоидалари содда ва 
тушунарли килиб баён қилинган. Ҳар бир қоида мазмунини ёркин 
ифодаловчи муаммолардан мисоллар келтирилиб фикр исботланган.
Асар катта уч бўлимга бўлинган, бўлимлар ўз навбатида яна бир неча 
бўлакларга бўлинади: