М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

1з'и .—
1.-1
2
 
1д.
^
Навоийнинг «Мезонул-авзон» асарида келтирилган мана бу туюғи қам 
бу жанрнинг харакггерли намунаси хисобланади:
^ Ь ^
Саккокий мисраларида «ёқмоқ» феълидан тажнис еифатида истифода 
эгнлган бўлса, Навоий туюғининг радифини «ё.чабмудур» омоним сўзи 
гашкил қилади. Хар икки шоир хам мазкур лафзларни турли маъноларда
10 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кўллаб тажнис санъатининг ажойиб намунасини яратишга муваффақ 
бўлганлар.
Саккокий шеърининг биринчи мисрасида «ёқмоқ» сўзи «ёндирмоқ» 
маъносида, иккинчи мисрада «ёқимли», «ҳуш ёқмоқ» ва тўртинчи мисрада 
«суртмоқ», «суркамоқ» маъноларида қўлланилган.
Навоий туюғининг биринчи мисрасида «ёлабмудур» сўзи «ёки 
лабмудур», иккинчи мисрада «ялабмудур», тўртинчи мисрада «ўқни сйга 
жойламоқ», яъни «ёламоқ» маъноларида қўлланилган.
Алишер Навоий маҳоратининг янги қиррапарини намойиш этувчи ўн 
учта туюги унинг «Бадоеъул-васат» девони таркибига киритилган. Унинг 
туюқ жанрини қай даражада санъаткорона эгаллаганини қуйидаги мисолда 
ҳам кўриш мумкин:
й_Й*> й 1^
С Л -
й -Я -Я ( ^ Ц ц с - Ь ай й
(_5-Ц>_>з
|_5оз^ ЬЬ1 
с_и_)Ь
■й-Я 
Я
‘-н Ц ц Ц у ' й -* ^ Ц (_<Н
Шеърда «бутун» сўзининг омоним шаклларидан фойдапанилиб ажойиб 
сўз ўйини уюштирилган. Мисраларда «бутун» сўзи уч хил 1) жамики; 2) 
тўлиқ; 3) бу кеча маъноларини ифодалаб келмоқца.
Ўзбек мумтоз адабиёти лирикаеининг оригинал жанри бўлмиш 
туюқнинг энг ёрқин намунапари Лутфий ижодида учрайди. Шоир тажнис 
сўзлардан моҳирона истифода этиб, шу сўзлар воситасида ажойиб сўз 
ўйинларини уюштиришга муваффақ бўлган. Унинг каламидан тўкилган 
мисралар туюқ жанрининг бетакрор намуналари ҳисобланади. Шоирнинг 
йигирмадан ортиқ туюғи бизгача етиб келган. Қуйидаги туюк ана шуларнинг 
биридир:
(З^С. 
^  1—1 
Ь»^Ьэ
' 
сг* 
й^--?й-Й СГ1
Мисраларда «ёш» сўзи уч.ўринда уч хил 1) кўз ёши; 2) умр; 3) ҳўл 
маъноларини ифодаламокда.
Шоирнинг мана бу туюғи ҳам мазкур шаклнинг гўзал намунаси 
ҳисобланади:
й Ц
й * Ц ' 
С ->?■
с
З
э
Ь
(_дй_)Ь 
■ 
й**1 
с Ь '
й *
Мазкур туюқда ҳам «ёзамен» - «адашмоқ», «саргардон бўлмоқ», «ёз 
фасли» ва «ёзмоқ» маъноларида қўлланилган.
107
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шоирлар туюк учун тажнис сўзини танлашда баъзан араб ёки форс 
тилидаги омоним сўзлардан ҳам истифода этганлар. Чунончи, Лутфийни
1
гг 
қуйидагн туюғи араб тилидаги «ол» (қизил) сўзининг омонимлари асосига 
қурилгани ва шоирнинг янги топилган ижод намунаси сифатида эътиборга 
лойиқ:
а4-и!) 1*Л_,1 >_Д;'-Ч. •- 
сғ* >
Кўринадики, «олина» сўзи биринчи мисрада «қизил». иккинчисида 
«ҳийла», тўртинчисида «пешанага битилганини кўрмоқ» маъноларини 
ифодалаб келмоқда.
Туюқ жанрининг диққатга сазовор намуналари Бобур ижодида ҳам 
мавжуд. Шоир «ёқилди» сўзининг «ёйдек эгмоқ», «ўтга ёқмоқ», «баён 
айламоқ» каби омонимларидан истифода этиб санъаткорона тажнис 
яратишга, сўз ўйинини уюштиришга муваффақ бўлган:
Ь
с31_>3
и .^ 1
0 ^ 1
^  ^с. 
^
(_51
с_ши1 <с.1л. л ^Ц лЛ Ь х
а(_5^1а4 Ь (_$а' л!.)Д 
л1и
Бобурнинг мана бу туюғи ҳам тажнис санъатининг чиройли намунаси 
ҳисобланади:
Мисраларда «ёройдурур» сўзи уч хил - 1) «ёрим ойдек», 2) «ярамоқ».
3) «Рай шаҳри» маъноларида қўлланилган.
Туюқ жанри Навоийдан кейин яшаб ижод этган шоирлар томонидан 
хдм муваффақият билан қўлланилди.
э <1^ 
с$4й ^ ч .
Мазкур туюк Фазлий Намангоний қаламига мансуб бўлиб «ўт» сўзи 
«олон», «ўт-ўлан». «кечирмоқ» маъноларида қўлланилган.
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Туюқлар, айниқса, қўлёзма баёзлар таркибида кўп учрайди. Мирзо, 
Искандар Мирзо, Абубакр Мирзо, Азмий, Огаҳий, Мажруҳ, Кобилий ва 
бошқа шоирлар мазкур жанрнинг санъаткорона ижод қилинган кўплаб 
намуналарини яратдилар.
Тажнис
Тазкнис — лафзий санъатлардан бири бўлиб, «бирор нарса билан ўхшаш 
бўлмоқ» деган маънони англатади. Қадимда тажнис «жинас» деб ҳам 
юритилган. Бу санъат шеър байтида келтирилган маънан ҳар хил, аммо 
шаклан ўхшаш иьски сўз орқали муайян фикр, лавҳа ёки тимсолни таъсирчан 
ифодалаш учун хизмат қилади. Тажнис санъатининг ўзига хос хусусияти 
шундаки, у туркий адабиётда вужудга келган туюқ жанрининг шаклланишига 
сабаб бўлган, ривожини таъминлаган.
Тажниснинг «тажниси том», «тажниси ноқис» ва «тажниси 
мураккаб» каби турлари мавжуд. «Тажниси том» - «тўлиқ тажнис» деб ҳам 
аталади. Бунда сўзнинг ёзилиши ва талаффузи бир хил, лекин маъноси ҳар 
хил бўлади.
«Тажниси ноқис» ўз номидан ҳам англашилиб турганидек, нуқсонли, 
тўлиқ бўлмаган тажнисдир. Тажниснинг бу кўриницт «муҳарраф - ҳарфли» 
деб ҳам аталади. Санъатнинг бу турида жинсдош сўзлар тўлиқ тажнис бўла 
олмайди, яъни тажнисли сўзларнинг ёзилиши бирдай, аммо ҳаракатли 
ҳарфларда (унлиларда) тафовут бўлади, нгу сабаб мцьпо ҳам ту'рлича чиқади.
1 «Тажниси мур&ккаб»ў& эса жинсдош сўзларниш бири алоҳида ва 
иккинчиси икки ёки ундан ортиқ сўздан иборат бўлади.
Навоийнинг мана ;бу туюги тажниси томнинг энг яхши намуналаридан 
бири ҳисобланади:
“ <-$4н> 
3 с5Л, ОУ*-