М аълум от лар билан тулдирилган дарслик ярат иш ни такозо этди



Download 19,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet94/245
Sana25.02.2022
Hajmi19,12 Mb.
#298996
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   245
Bog'liq
Нормальная физиология Алявива. О

Вегетатив ф ункцияларнинг бош каралиш ида р ет и ку ляр
формация, м ияча ва пуст лоц ости ядроларининг щ а м и я т и .
Рет икуляр ф орм ацияпинг а^амият и.
Ретикуляр формация 
марказий нерв тизимининг турли булимларига фаоллаш тирувчи 
тормозловчи таъсир курсатиб. организмнинг вегетатив функция­
ларини бошкарувчи нерв марказларининг фаоллигини хам муай- 
ян даражада саклайди. Ретикуляр формация нерв марказларига 
хам тонусловчи таъ-си р курсатади. Ретикуляр формациянинг 
ихтисослашган тузилмаси булмиш томир харакатлантирувчи бул- 
бар марказ функциялари мисол була олади. Бу марказ орца мия- 
даги сегментар томир харакатлантирувчи марказлар фаолиятини 
интеграллайди ва тонусини сацлайди.
Ретикуляр формациянинг фаоллаштирувчи функцияси симпа- 
тик нерв тизимининг адаптацион-трофик функциясига асос эъти- 
бори билан ухшаш эканлигини уктириб утмок; керак. Ретикуляр 
формация организмни «фаолиятга созлайди» ва марказий нерв 
тизимининг фаол тийрак холатни таъминлайди, симпатик нерв 
тизими эса периферик аъзоларнинг, шу жумладан скелет мускул- 
лари ва рецептор аппаратларнинг фаолияти учун зарур цолатини 
вужудга келтиради. Шунга кура, симпатик нерв тизимига рети­
куляр формация билан функцио-нал жихатдан бир, деб царали- 
ши мумкин. Бу тизим ретикуляр формациянинг периферияга таъ- 
сирини утказувчи тузилма цисобланади. Р ети-куляр формация- 
да адреналин (ёки норадреналин) хосил булиши аницланганлиги 
ретикуляр формация билан симпатик нерв тизимининг узаро бор- 
ланганлигини курсатади. Ретикуляр формацияда адреналин нерв 
импулсларининг медиатори сифатида ахамият касб этса керак 
(П.К. Анохин). Адреналин киритилганда ретикуляр формация то- 
нуси ошади, натижада катта ярим шарларга ретикуляр формаци­
янинг фаоллаштирувчи таъсири кучаяди. Эмоционал х.олатларда 
буйрак усти безларидан ажралиб чицадиган адреналин ретику­
ляр формацияга таъ-си р этиб, симпатик нерв тизим ининг цузра- 
лиш эффектларини оширади ва узайтиради.
Вегетатив ф ункцияларнинг бош царилиш ида м и я ч а н и н г
а^амият и.
Вегетатив нерв тизимига ва ундан иннервациялана-


диган аъзоларга мияча хам таъсир этади. Мияча олиб ташлан- 
гач ёки таъсирлангач ички аъзоларнинг турли функциялари бу- 
зилиши, жумладан юрак фаолиятининг ва томирлар тонусининг 
узгариш и шундан гуво^лик беради.
М ияча олиб ташланганда вегетатив нерв тизимининг ^олати- 
даги узгаришлар JI. А.Орбели лабораториясида айницса мукаммал 
текширилган. Бу лабораторияда мияча олиб ташлангач хазм йули- 
нинг мотор фаолияти, жумладан периодик фаолияти, меъда ва 
ичак безларининг секретор функцияси сусайиши, шунингдек, сим- 
патик нерв тизимининг цолати узгарганлигидан гувоцлик берув- 
чи бошца бир канча эффектлар пайдо булиши курсатиб берилди. 
Ш унга асосланиб, Л.А.Орбели ихтиёрий ва рефлектор царакат- 
ларни уйрунлаштиришдагина эмас, вегета-тив функцияларни уй- 
рунлаштиришда цам мияча цатнашади, деб ^исоблади. Автоном 
нерв тизимидан иннервацияланадиган аъзоларга мияча ретику- 
ляр ф ормация ва гипоталамус о р кал и таъсир курсатади.
В егет ат ив ф ун кц и я ла р н и н г бош царилиш ида пуст лоц ос-
т идаги т узи лм а ла р ни нг щ а м и я т и .
Пустлок остидаги ядро- 
лар, жумладан таррил тана (corpus striatum) оргацизмнинг му- 
раккаб шартсиз рефлектор реакцияларида цатнашади, бу реак- 
цияларда вегетатив ва соматик компонентлар хамиша мавжуд 
булади. Пустлоц остидаги ядролар цузгалганда вегетатив реак- 
циялар руй бериши мумкин, чунки бу ядролар мия узанининг 
ретикуляр формациясига ва гипоталамусга бевосита боглиц. 
Corpus striatum га таъсир этилганда купгина ички аъзолар функ­
цияси узгаришини В.Я.Данилевский аницлаган. Бу факттаррил 
тананинг автоном нерв тизимига таъсир этишини курсатадиган 
далилдир. Гипоталамуснинг симпатик ядроларига хам, парасим- 
патик ядроларига хам таъсир этадиган нейронлар гуру^и таррил 
танада булса керак.
В егет ат ив ф ункц и я ла р ни нг бош царилиш ида м и я кат т а
я р и м ш ар лари п уст логининг а^ам ият и.
Ит мияси ярим шар- 
лари пустлогининг баъзи кисмларига таъсир этилса, нафас, юрак 
уриши, томирлар тонусининг узгаришини В.Я.Данилевский 1874 
йилда курсатиб берган эди. Катта ярим шарлар пустлогининг 
турли цисмларига таъсир этилганда купгина вегетатив функци- 
ялар узгариш ини кейинчалик В.М.Бехтерев, Н.А.Миславский, 
Ж .Ф ултон ва бошца тадцицотчилар — физиологлар ва нейрохи- 
рурглар кузагишган. Ж .Фултоннинг фикрича, вегетатив функ­
цияларнинг бошкарилишида ярим шарлар пустлогининг пешона 
булаклари айницса катета ахамиятга эга. Пешона булакларига таъ-


сир этилганда нафас, овцат ^азм цилиш, цон айланиши, жинсий 
функция узгаради, шунинг учун автоном нерв тизимининг олий 
марказлари катта ярим шарлар пустлорининг олдинги булимлари- 
да, деб ^исоблашади.
Вегетатив функцияларнинг бошцарилишида катта ярим ш арлар 
пустлорининг а^амиятини тушунмоц учун элекгрофизиологик тад- 
щтцот усуллари ^амда шартли рефлекслар усулининг ишлаб чици- 
лиши ва ^улланилиши туфайли 
роят
цимматли натижалар олинди.
Юзага чицарилган потенциалларни тадциц цилиш тажрибала- 
ри афферент импулслар ички аъзоларнинг рецепторларидан катта 
шарлар пустлорига биринчи ва иккинчи соматосенсор со^алар ор- 
цали келишини курсатди (В .Н .Ч ерниговский, Р .А .Д ур и н ян ). 
Одам мияси катта ярим шарлар пустлорининг айрим нув^галарига 
Роланд эгатининг орцасидан ёки Силвий эгатининг яцинидан таъ- 
сир этилса, ички аъзолар билан богланган баъзи сезгилар келиб 
чицади, масалан, кунгил айнийди ва дефекацияга интилиш пайдо 
булади. Ярим шарлар пустлорининг бошца бир цанча нуцгаларига 
асосан пешона булаги билан тепа булакка таъсир этилса, вегетатив 
реакциялар руй беради: юрак фаолияти, артериал босим мивдори 
ва нафас ритми узгаради, сулак оцади, ичак ^аракатга келади, киши 
»¡усади.
Куп тадарщотчиларнинг фикрича, лимбик тизими ёки 
висцерал
мия
тизимининг таркибига кирувчи нерв тузилмалари: гиппокамп, 
белбор пушта, бодомсимом ядролар ички аъзолар фаолиятининг 
боцщарилишида му^им ахамият касб этади. И.П.Павлов катта ярим 
шарлар пустлорининг ички аъзолар функциясини бошцаришда цат- 
наш адиган нейронларига 
инт ерорецепт ив а н а ли за т о р н и н г
пустло!утаги учлари, деб царайди.
Катта ярим шарлар пустлорининг шу эффектор таъсир курса- 
тиш йуллари яцинда элекгрофизиологик ва морфологик тадки^от- 
ларда аницланди.
Дайвонлар ва одамнинг катта ярим шарлар пустлогида мия уза- 
нининг ретикуляр формациясига тушувчи йуллар оркали боглан- 
ган бир канча сохалар борлиги ан и ^ ан д и . Бу сохалар сенсомотор 
пустлокда. пешонанинг уз харакатлантирувчи майдончасида, бел- 
бор пуштада, чакканинг юкори пуштасида ва энса атрофидаги со- 
хада жойлашган. Импулслар ярим шарлар пустлорининг шу соха- 
ларидан пастга тушувчи (кортикофугал) йуллар оркали ретикуляр 
формацияга киради, ундан эса гипоталамусга ва гипофизга утади.
Вегетатив функцияларнинг бош мия пустлоги томонидан бо- 
ш^арилиш механизмларида пеш она булагидан ва пустлоцнинг


белбои пуштасидан гипоталамусга борувчи турри йуллар ^ам му- 
цим ахам ият касб этади.
В егетатив функцияларни катта ярим шарлар пустлоги назо- 
рат цилиш ига имкон берадиган толалардан бир цисми пирами- 
дал йуллар орцали утади. Бу толалар цирциб цуйилганда гавуа 
^арорати пасаяди, мия пустлорининг баъзи цисмлари таъсирлаь- 
ган да артериал босим узгаришлари йуцолади ёки камаяди.
А втоном нерв тизимидан иннервацияланадиган аъзолар фун- 
к ц и яси н и н г бош царилиш ида бош мия катта ярим шарлари 
пустлорининг ацамияти ва катта ярим шарлар пустлогидан пе- 
риф ерик аъзоларга импулслар утказишда автоном нерв тизими­
нинг а^амияти тажрибада ички аъзолар фаолиятининг узгари- 
ш ига д ойр шартли рефлекслар цосил цилишда яццол куринади. 
К упги н а тадцикотларга цараганда, хайвонлар ва одамларда ве­
гетатив нервлардан иннервацияланадиган барча аъзолар фаоли­
ятини шартли рефлекс усули билан узгартириш мумкин.
Одамни гипноз цилиб, ишонтириш устидаги тажрибалар цам 
купгина ички аъзоларга бош мия пустлорининг таъсир этишини 
курсатувчи далиллар беради. Ишонтириш йули билан юрак ури- 
шини тезлатиш ёки сийраклатиш, томирларни кенгайтириш ёки 
торайтириш , буйракларнинг сийдик ажратишини кучайтириш, 
тер чицартириш, модда алмашинуви жараёнларининг жадалли- 
гини 20— 30 % узгартириш мумкин.
К атта ярим шарлар пустлорининг таъсири шу цадар равшан 
куриндики, одам юрак уришини ихтиёрий равишда тезлата олди, 
гавдаси совуганда кузатилгани каби сочини тикка цила олди, 
терисини буриштира олди, цорачицларнинг диаметрини ихтиё­
рий равиш да узгартира олди (кррачиклар диаметри куз рангдор 
пардасининг силлиц мускуллари тонусига борлиц).


У - Б О Б

Download 19,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish