M abduraimova, N. Abdullaeya

 
7.3 Sug’urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari va uning shakllanishining 
o’ziga xos xususiyatlari 
Sug‘urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi hamda ularni hisoblash 
ko‘p jihatdan milliy sug‘urta qonunchiligi me’yorlariga ham bog‘liqdir. 
Shuningdek, sug‘urta tashkilotining daromad va xarajatlariga amaldagi soliq 
qonunchiligiga binoan to‘lanadigan daromad(foyda) solig‘ining soliq bazasini 

---

161 
aniqlash uslubiyati hamda stavkalari darajasi ham ta’sir etadi. Sug‘urta 
tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi bo‘yicha yuqorida bildirilgan fikr-
mulohazalarga asoslanib, uni aniqlash bo‘yicha quyidagi uslubiyatni taklif etamiz: 
SM = SMs + SMqs + O‘MZo‘ (1), 
Bu erda: SM- ishlab topilgan sug‘urta mukofotlari summasi; 
SMs – bevosita sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta mukofotlari summasi; 
SMqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta mukofotlari summasi; 
O‘MZo‘ – o‘zlashtirilmagan mukofotlar zaxirasining o‘zgarishi. 
UNz = Nz + Nvt (2), 
Bu erda: UNz – ko‘rilgan zararning umumiy netto qismi; 
Nz – ko‘rilgan zararning netto qismi; 
Nvt – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlarining netto qismi. 
Nz = SM – SQs – (SQqs –SQqsq ) (2.1), 
Bu erda: SQs – to‘langan sug‘urta qoplamalari; 
SQqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari; 
TSQqsq – qayta sug‘urtalash shartnomalariga ko‘ra, qayta sug‘urtalovchilar 
tomonidan to‘langan sug‘urta qoplamalari. 
Nvt = VTqs + VSqs (2.2), 
Bu erda: VTqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlari; 
VSqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik siylovlari.
Tsx = UNz –(YUk+SMqsrr+SQs+VTqs+Zm+SQqs) (3) 
Bu erda: Tsx – sug‘urta xizmatlarining tannarxi. 
YUk – sug‘urta ishini yuritish xarajatlari; 
SMqsrr – qayta sug‘urtalash va retrotsessiyaga o‘tkazilgan risklar bo‘yicha 
hisoblangan sug‘urta mukofotlari; 
VTqs- vositachilik to‘lovlari va brokerlik siylovlari, qayta sug‘urtalash tantemlari 
va yig‘imlari; 
Zm – zaxira fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar. 

---

162 
YAD(Z) = D(Z)af + D(Z)bf (4), 
Bunda:
YAD(Z) – yalpi daromad yoki zarar (soliq to‘langunga qadar bo‘lgan daromad 
yoki zarar); 
D(Z)af- asosiy faoliyatdan olingan daromad yoki zarar; 
D(Z)bf – boshqa faoliyatdan daromad yoki zarar. 
D(Z)af = Ns + Nz + Nvt + YUk – DX (4.1), 
Bunda:
Ns – sug‘urta mukofotlarining netto qismi; 
DX – davr xarajatlari. 
D(Z)bf =Dbf-Xbf (4.2), 
Bunda: Dbf – boshqa faoliyatdan daromadlar; 
Xbf – boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlar. 
Sug‘urta tashkiloti daromadi(foydasi)ni aniqlashning keltirilgan uslubiyatini 
joriy etish masalasiga (1-jadval) to‘xtaladigan bo‘lsak, bu borada sug‘urta ishini 
amalga oshirish xarajatlariga kiritilgan sug‘urta xizmatlarni tashkil etish va 
sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi 
to‘g‘risidagi yangi Nizomni ishlab chiqish zaruriyati yuzaga keladi.Taklif 
etilayotgan uslubiyatga ko‘ra, keltirilgan ma’lumotlarda ishlab topilgan sug‘urta 
mukofotlari summasi 1232223,0 bo‘lgan bo‘lsa, shundan 910786,8 bevosita 
sug‘urtalash mukofotlari, 6741,1 qayta sug‘urtalash bo‘yicha mukofotlari va 
nihoyat, 314695,1 so‘mini o‘zlashtirilmagan mukofotlar summasi tashkil etgan. 
To‘langan 
sug‘urta 
qoplamalari 
1188750,1 
qayta 
sug‘urtalash 
shartnomalariga binoan qoplama to‘lovlari bo‘yicha zararlar 506,3; ko‘rilgan 
zararlarning netto qismi 1189256,4; qayta sug‘urtalashga qabul qilingan 
shartnomalar bo‘yicha hisoblangan vositachilik to‘lovlari 840,8; qayta sug‘urtalash 
bo‘yicha vositachilik to‘lovlarning netto qismi 840,8; sug‘urta ishini yuritish 
xarajatlari 5136,5; hisoblangan vositachilik hamda brokerlar siylovlari, qayta 
sug‘urtalash tantemlari va yig‘imlari 321,4; zararlarni qoplash zaxirasiga 
o‘tkazilgan mablag‘lar 1153961,8 ming so‘mni tashkil qilgan. 

---

163 
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda sug‘urta xizmatini ko‘rsatishdan 
tushgan yalpi foydani aniqlash uchun ishlab topilgan mukofotlarning netto qismi 
(1232223), ko‘rilgan zararlarning netto qismi (1189256,4), qayta sug‘urtalash 
bo‘yicha vositachilik to‘lovlarning