М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар

24 - М А Ъ Р У З А
ГАП БЎЛАКЛАРИ


Режа:
1. Гап бўлаклари ҳақида умумий маълумот.
2. Бош бўлаклар:
а) эга ва унинг ифодаланиши;
б) кесим ва унинг ифодаланиши, турлари.
3. Боғлама.
4. Кесимлик сўзлари.
5. Эга билан кесимнинг шахс ва сонда ўзаро мослиги.
6. Эга билан кесим орасида тиренинг ишлатилиши.


1-§. Гап бўлаклари ҳақида умумий маълумот

Гапда бирор сўроққа жавоб бўлган ва ўзаро тобе боғланган сўз ёки сўз бирикмаси гап бўлаги дейилади. Гап бўлакларини белгилашда асосий хусусият улар орасидаги синтактик алоқадир. Сўзларга сўроқ бериш, уларнинг қайси туркумга мансублиги, уларнинг гап ичида жойлашиш тартиби, уларнинг қандай қўшимчалар олиши том маънода уларнинг турларини белгилашда асос бўла олмайди. Гап бўлакларининг тури одатда бир-бирига нисбатан аниқланади: эга кесимга нисбатан, аниқловчи аниқланмишга нисбатан, ҳол ҳолланмишга нисбатан, тўлдирувчи тўлдирилмишга нисбатан аниқланади. Нисбат берилувчи бўлак бўлмас экан, у ёки бу гап бўлаги ҳақида гапириш мумкин эмас. Гап бўлаклари икки турли бўлади: бош бўлаклар ва иккинчи даражали бўлаклар. Эга ва кесим гапнинг бош бўлакларидир. Улар ўзаро фақат тобе боғланади. Бош бўлаклар гапнинг грамматик асосини ташкил этади.

Гап бўлакларини тузилишига кўра ҳам икки турга бўлишади:
1. Оддий бўлаклар якка сўз билан ифодаланади (қўшма, жуфт сўзлар билан ифодаланса ҳам, оддий бўлак ҳисобланади): Дарс бошланди.
2. Мураккаб бўлаклар турғун боғланмалар (тўғри маъноли ва кўчма маъноли), эркин боғланмалар билан ифодаланган бўлаклардир: Аравани қуруқ олиб қочиш (нима?) сизга ярашмайди (турғун боғланма). Уч оғайни (ким?) ширин суҳбат қуришяпти (эркин боғланма).


2-§. Бош бўлаклар


1. Эга ва унинг ифодаланиши
Гапда кесим билан боғланиб, шу кесимдаги қўшимчалар ифодалаган шахс-сонни билдирувчи ва ким? нима? қаер? сўроқларига жавоб бўладиган бўлак эга деб аталади. Одам (ким?) кўп, иш (нима?) кам. Атроф (қаер?) жимжит.
Эга бош келишикда бўлиб, одатда, қуйидагича ифодаланади: