М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар


-§. Эски (1956 й.) ва янги (1995 й.) имло қоидалари



Download 1,58 Mb.
bet23/149
Sana23.02.2022
Hajmi1,58 Mb.
#143462
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   149
Bog'liq
2 5249198115935750579

3-§. Эски (1956 й.) ва янги (1995 й.) имло қоидалари
ўртасидаги айрим фарқлар ҳақида

Янги алифбога ўтилгандан кейин 1995 йил 24 августда "Ўзбек алифбосининг янги имло қоидалари" қабул қилинди. Олдинги имло қоидалари билан ҳозирги имло қоидалари ўртасида қуйидаги айрим ўзгаришлар мавжуд:


1) жуфт сўзлар орасида боғловчи бўлиб келган юкламалар ўзи боғланган сўздан чизиқча билан ажратилади: dost-u dushman, kecha-yu kunduz;
2) йил, ойни кўрсатувчи рақамлардан кейин ҳам чизиқча қўйилади: 1995-yil 24-avgust, 1993- yil 2-sentabr;
3) кирилчадаги ц ҳарфи сўз бошида ва охирида s ҳарфи билан берилади: цирк – sirk, абзац – abzas. Сўз ўртасида унлидан кейин ts ҳарфий бирикмаси, ундошдан кейин эса s ҳарфи билан берилади: лицей – litsey, акцияaksiya.
4) -ga қўшимчаси g’ товуши билан тугаган сўзларга қўшилганда морфологик ёзув бўйича аслига мувофиқ ёзилади: bog’+ga= bog’ga, tog’+ga= bog’ga.
5) олдин шаклий ёзув қоидасига мувофиқ ёзиб келинган жуда кўп чет тили сўзлари эндиликда фонетик ёзув бўйича ёзиладиган бўлди (бу ўзгариш асосан таркибида ё, ю,я ҳарфлари қатнашган сўзларга тегишлидир) : sentabr (сентябрь), oktabr (октябрь), budjet (бюджет), rejissor (режиссёр), likor (ликёр).
6) айрим сўзлар эса олдин фонетик ёзув бўйича ёзилган бўлса, янги алифбода морфологик ёзувга кўра ёзиладиган бўлди: ertalabki эмас ertalabgi.


4-§. Орфоэпия (талаффуз) қоидалари

Тўғри талаффуз қоидаларининг йиғиндиси орфоэпия (грекча orphos – тўғри, epos – нутқ) деб юритилади. Тўғри талаффуз, аввало, шахснинг маданий етуклигидан далолат беради. Оғзаки нутқда ҳар хил талаффуз қилинадиган товуш, қўшимча ёки сўзлардан адабий тил учун қабул қилинган биттаси тўғри талаффуз меъёри ҳисобланади.


Унлилар офоэпияси.
И унлиси бир, сира сўзларида қисқа, илм, муҳим, доир сўзларида чўзиқ, қ, х, ғ товушларидан кейин келганда русча ы товушига яқин талаффуз қилинади. Мих, тиғ, хил каби сўзлардаги и товуши эса э товушига яқин айтилади. У унлиси куч, тутун каби сўзларда қисқа, уйғур, ёзув сўзларида чўзиқ ва торроқ талаффуз қилинади. Ў унлиси ўтин, ўроқ, тўлиқ каби сўзларда кенг, ўрик, кўлмак каби сўзларда эса торроқ талаффуз қилинади. Э унлиси Феруз, деҳқон, телефон, адрес сўзларида и товушига яқин айтилади.
Айрим сўзлар таркибида унлилар уа, оа, ао, аи, иа, аа кўринишида қатор келиши мумкин. Бунда улар ё бир унли тарзида талаффуз қилиниши, ёки орасига ундош товуш қўшиб талаффуз қилиниши мумкин: муаллим – малим, соат – соҳат(Фарғ.), соат – соғат (Тошк.).
Айрим ундошлар орфоэпияси.
Б ундоши китоб, мактаб сўзлари охирида келганда п тарзида, келабер, сабаб, кабоб, дорбоз сўзлари ўртасида келганида в тар­зида айтилади.
В ундоши четдан кирган автобус, автомат, Ива­нов сўзларида ф каби айтилади.
Г ундоши к, қ билан тугаган сўзларда к ва қ тарзида айтилади: эк+ган=эккан, чиқ+ган=чиққан.
Д ундоши обод, озод каби сўзлар келганда т каби айтилади, хурсанд, фарзанд каби сўзларда ундошдан кейин келганда эса тушиб қолади.
Ж қоришиқ портловчи ундоши авж, мавж сўзларида ч каби айтилади.
Ж сирғалувчи ундоши четдан кирган фуражка, тележка каби сўзларда ш каби айтилади.
З ундоши саккизта, тузсиз каби сўзларда ёнидаги товуш таъсирида с каби айтилади.
Н ундоши манба, танбур, шанба каби сўзларда м каби айтилади. Ф ундоши факт, тафт каби сўзларда п каби айтилади.
Қ ундоши мақсад, тақсимот, тўқсон, оқшом каби сўзларда х каби айтилади.
Чет тиллардан кирган трактор, директор каби сўзларнинг урғусиз бўғинидаги унли деярли талаффуз қилинмайди, лекин ёзувда сақланади.

Download 1,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   149




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish