M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

DAVLAT BUDJETI DAROMADLARI.

Vaqti kelib fan xayoldan o’zib ketadi.

Vern

Budjet daromadlari bti davlat budjet tizimining budjetlarigaqonun hujjatlarida belgilangan beg'araxlik va qaytarib berirasliktartibida kelib tuslaadigan put irab1ag'1aridir.

Davlat daromadlari - bu yaratilgan milliy boylikning davlat ehtiyojlari uchun jalb etiladigan qismidir. Davlat daromadlari keng mazmunli tushuncha bo'lib, o'z ichiga budjet daromadlari (milliy daromadning turli darajadagi budjetlarga jalb etilgan qismi)ni ham, budjetdan tashqari davlat jamg'armalari mablag'larini ham o'z ichiga oladi. Budjet daromadlari davlat daromadlarining eng salmoqli qismini tashkil etadi.
Davlat o'ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajara olishi uchun moliyaviy resurslarga muhtoj bo'ladi va shu sababli mamlakat milliy daromadining bir qismi pul yoki boshqa to’lovlar tarzida uning tasarrufıga ajratiladi. Natijada davlat o'z daromadlariga ega bo’ladi. Bu mablag'lar davlat va mahalliy organlar ixtiyorida bo'lib, tegishli davlat hokimiyati organlari tomonidan tasarruf etiladi.
Davlat o'z mablag'larini shakllantirish jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida, davlat, jamoat, xususiy mulkchilik shakllaridagi korxonalarda vujudga keltirilgan daromadlarni,shuningdek,fuqarolarning mehnat, tadbirkorlik va boshqa daromadlarining muayyan qismini o'z tasamıfıga oladi, davlat daromadlarini vujudga keltirishda moliyaviy tizimning barcha bo’g’inlari faol ishtirok etadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, davlat budjeti daromadlari— davlat bilan korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va aholi o’rtasidagi mamlakat budjet fondining
shakllanishi jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Ayrim adabiyotlarda, ma'ruzalarda va boshqa ilmiy ishlarda “davlat budjeti daromadlarining asosiy bosh manbai soliqlardir”, degan bizning nazarimizda birmuncha noto’g'ri bo’lgan fikrlarni uchratish mumkin. Aslida, davlat budjeti daromadlarining asosiy manbai bo'1ib mamlakat yalpi milliy mahsuloti va milliy daromadi hisoblanadi, davlat markazlashgan pul fondiga mablag'larni jalb qilish quroli esa soliqlardir.
O'zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 50-moddasiga binoan Davlat budjeti daromadlari quyidagilardan iborat:

• 
  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar;
  
• 
  davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olingan daromadlar;
  
• 
  meros, hadya huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pu1 mablag'lari;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushadigan qaytarilmaydigan pu1 tushumlari;
  
• 
  rezident-yuridik shaxslarga berilgan budjet ssudalarini va chet davlatlarga ajratilgan kreditlarni to'lash hisobidan to’lovlar;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar.
  

Davlat budjeti daromadlarining asosiy moddiy manbai mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning tarkibi bo’lgan milliy daromad hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, yalpi ichki mahsulotning o'sishi davlat budjeti daromadlarini barqarorligini ta'minlaydi.
Budjetidaromadlarining asosiy manbai soliqlardir.Soliqlarmajburiy pullik to'lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu munosabatlar soliq to'lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o'z mulkiga aylantiruvchi sub'ekt sifatida davlat o’rtasida sodir bo’ladi. Korxona va tashkilotlar tovar mahsulotlarini ishlab chiqarganida va sotganida, aholiga turli xizmatlarni ko'rsatganida, ishlar bajarganida yoki bozorlarda oldi-sotdi qilganda ham pul
to'1ovlarini amalga oshiradi. Lekin bu munosabatlarning hammasi ham soliq munosabati bo'la olmaydi. Soliq munosabatida davlat mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan majburan davlat budjetiga mablag’ to’plash jarayonini amalga oshiradi.

Soliqlarning o'ziga xos belgilari mavjud bo'1ib, ular quyidagilardir:

S majburiylik;
H xazina to’plash;
H qat'iylik va doimiylik;
H aniq soliq to’lovchi uchun ekvivalentsizlik.

1. 
   Majburiylik.Soliq va yig'imlar majburiy xarakterga ega bo’lib, bunda davlat soliq to’lovchi daromadlarining bir qismini majburiy to’lov sifatida budjetga olib qo’yadi. Bu majburiylik mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy organi tasdiqlab bergan maxsus qonunlar asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy tomondan davlat tomonidan kafolatlangan.
   
2.