M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

IIIBOB
M E ’M O R IY K O M PO Z IT SIY A L A R
Turli, x ilm a -x il m e’m orchilik asarlariga qo‘yilayotgan talablarni birlash- 
tirish u ch u n b i n o , bino kom pleksi, shahar — yaxlit organizm ga, ularga 
zarur e m o ts io n a l ifodasini berish uchun me’mor, kom pozitsiya mahoratiga 
ega b o ‘lishi lo z im .
K o m p o zitsiy a — (lotincha compositio — tuzish, birlashtirish, 
bog‘la- 
nish) 
badiiy a s a rn in g qurilishi deb ataladi, uning m azm un i va mohiyatini 
t a ’m inlaydi va k o ‘p hollarda uni qabul qilinishini belgilaydi.
K o m p o z itsiy a — bu barcha badiiy shaklni m uhim tashkil etuvchi unsur, 
asarga y a g o n a lik va yaxlitlikni ta ’minlaydi.
M e ’m oriy k o m p o zitsiy a lar (ijodiyot, yaratilish) — bu loyiha va mazkur 
arxitektura o b y e k tin i yaratish tizimi. Me’moriy kom pozitsiyalar fani me’­
m orchilikda s h a k l qurilishlarini ham da mazmun va shakl yaxlitligiga erishish 
vositalarining u m u m iy qonuniyatlari haqida o'rgatadi.
M e ’m o rla r b in o n in g kom pozitsion uyg'unligining u c h tomonlarini 
bog‘lashga u n d a y d ila r, bir tom ondan qulaylik va foyda (funksional masala); 
ikkinchidan c h id a m lilik va tejam korlik (konstruktiv va texnik-iqtisodiy 
m asalalar); u c h in c h id a n shakl go ‘zalligi (estetik m asala).
M e ’m oriy k o m p o zitsiy a
— binoning barcha tashqi va ichki unsurlari- 
ning o ‘zaro k elish ilg an uyg‘unlik va yagona yaxlitlikka keltiruvchi, m a’lum 
q o n u n iy a tla sh tirilg a n ham ohangligi va o'm atilishi deb atalad i. Tartibli 
joylashtirilgan b i r necha va k o ‘pgina binolarni. shuningdek, ularning tashqi 
k o 'la m i b ila n h a m o h a n g lig i u n d an ham m urakkab k o m p o zitsiy a — 
majmuani 
ta sh k il etadi.
S hunday q ilib , keng m a ’noda kompozitsiya m a ’lum asarning badiiy 
tizim i, an iq m a z m u n d a n kelib chiquvchi va ma’lum b ad iiy -g ‘oyaviy flknu 
ochib b eru v ch i, shakllarning badiiy ifodalangan tizim i d eb tushuniladi; 
A sarning g 'o y a s in i kom pozitsiya prinsiplarini bilmay turib va ularni to ‘g‘n 
q o 'llam asd a n o c h ib berish m um kin emas.
M e’m o rch ilik kom pozitsiyasi m a’lum vaziyatda aniq funksional, 
estetik 
va te x n ik -iq tis o d iy talab larn i belgilab, san’at va fan 
q o n u n iy a tla r ig 3 
asoslanadi. M e ’ m oriy vazifalarni ifodalovchi qulay, m u stahk am , 
tejam j1 
va chiroyli q u rish , m e ’m oriy kompozitsiya asosini yagonaligi tim soli 
sh a rd 1 
ifoda h iso b la n g a n . M e ’m orchilik kom pozitsiyaning m aq sad i ham shu 
yaxlitlikning y u tu g 'i hisoblanadi.
68

---

M e’m o rc h ilik k o m p o z itsiy a sin in g n azariyasi um u m m e ’m o rc h ilik
fanining tark ib iy qism in i tashkil qiladi. U nin g m azm u ni shakl (shakl 
^eltiruvchi) qurilish q o n u n iy atlarin in g tad q iq o ti hisoblanadi. U u m u m iy
nazariyadan 
am aliyotga o ‘tuvchi pog ‘o nani tashkil etadi.