bino moyilligi; ikkinchidan shu binoning buyukligi va aham iyatligini odarn
nigohi bilan qabul qilinishi. Shunday qilib, m e’m orchilikda masshtablik
nafaqat m oyillik, balki shaklning em otsional bahosi bilan ham belgilanadi.
O dam bilan o ic h o v moyilligi faqatgina m e’moriy shakllam ing odam absolut
o ‘lchovlari nisbatigina em as, balki o d am unga q an d ay m aqsad q o ‘y-
ganligidan, inshoot m iqdorining muvofiqligi darajasini belgilaydi, deb tushu-
niladi.
M e ’m oriy inshoot yoki m ajm uaning m asshtabini inson qabul qilishi
ko ‘p hollarda ularning m uhim xossalarini obraz tizimi belgilaydi. Obrazning
ifodalanishiga qarab, u yoki bu m asshtablik binoga m ahobatlilikni yoki
aksincha ixcham , kichik k o ‘rinishini berishi m um kin. B inoning ahamiyat-
liligi uning yirikligi, buyukligi uning o'lcham lari bilan teng em as. Masshtab
lik tushunch asi va m e’m oriy inshoot o'lcham lari katta bir-biri bilan bog‘liq
em as, bun d an tashqari hajm o ‘z holicha badiiy sifat hisoblanm aydi (66-
rasm ).
Ju d a k o ‘p h o llard a o ‘z hajm i b o ‘y ich a kichik b o ‘lgan b in o katta
m asshtabga ega, u haqida «katta masshtabli» deyiladi, k atta bino esa kichik
m asshtabga ega bo ‘lishi m um kin. M asalan, katta b o ‘lm agan Buxorodagi
Som oniylar m aqbarasi ulug‘vor k atta m asshtabli yechilgan va aksincha,
k atta hajm li karvonsaroylar binosi m asshtabi juda kichik, aham iyatsiz.
M asshtablik kom pozitsiyaning boshqa vositalari kabi m e ’morchilik
tabiatining m oddiyligidan kelib chiqqan qonuniyat. M e’m oriy inshootning
m asshtabligi u larning funksional m aqsadi, o ‘rni va ah a m iy a ti ko'cha
ansam blida, m aydonda, sh ah ar badiiy-g'oyaviy fikrining xarakteri ta ’min-
lanadi. M asshtablikni talqiniga konstruksiyalar va qurilish ashyolari katta
t a ’sir k o ‘rsatadi (26-rasm ga qarang).
Jam o at binolariga, qoida bo'yich a ancha yiriklashtirilgan, ko‘tarinki
m asshtablik xos; m ajm uada esa tashkil etuvchi rolni o ‘ynayotgan noyob
jam oa binolari uchun ulug'vor, m ahobatli masshtab; turaijoy, uylar binolari
uchun tabiiy m asshtablik m ansub.
Binoning masshtablik ifodasi shakllanishiga, m e’moriy m uhit masshtabi,
u qayerda joylanishiga va shu m uhitda uning aham iyati ta ’sir k o ‘rsatadi.
M asshtablik nafaqat bino yoki majmuaga tegishli, balki bu sifat yirik m e’mo
riy k o ‘lam li qurilm alar: m aydonlar, ko'chalar, viloyatlar va boshqalarga
taalluqli. M e’m oriy masshtabning shakllanishi ko‘p hollarda tabiiy omillarga
(katta havza sathlari, to g 'la r va boshqalar) bog'liq (10-rasm ga qarang).
M asshtab haqida ta sa w u r kom pozitsiyaning boshqa vositalari singari
m e’m orchilik rivoji jarayonida qo'shim chalar kiritiladi, o'zgartiriladi, boyiti-
ladi. H ar bir davr, jam iyatning rivojlanish darajasi va xarakteriga muvofi<5>
o ‘zining masshtablik ifodasiga ega. Zam onaviy jam iyatning rivojlanish dara
jasi texnik taraqqiyot, urbanizatsiya barcha hayotiy jaray on ning global tez
odim lar bilan o ‘sib borishi, butun m e’m orchilik tuzilishida,
m a s s h t a b n i n g
yiriklashishida aks etadi, yangi qurilish ashyolari va qurilish uslublari esa
binolarning unsurlari yiriklashib, qism lari oddiy shaklga ega b o ‘ladi.
88
5>
Do'stlaringiz bilan baham: