M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Undov nazariyasi eramizdan oldin yashab o`tgan Epikur (341-270) degan faylasuf tarafdorlari bo`lmish epikuristlar tomonidan o`ylab topilgan nazariya bo`lib, unga ko`ra til insonning his-tuyg`ularini ifodalaydigan oh, uf, dod kabi undov so`zlar asosida yuzaga kelgan emish. To`g`ri, taqlid so`zlar kabi undov so`zlar ham har bir tilning lug`at tarkibida mavjud va ular asosida ham yangi so`zlar hosil qilish mumkin: uflamoq, dodlamoq kabi. Bu nazariya ham quyidagi kamchliklarga ega:

1. 
   undov so`zlar ham barcha tillarda juda ozchilikni tashkil etadi va bu nazariya ham lug`at tarkibidagi boshqa so`zlarning qanday kelib chiqqanligini asoslab bera olmaydi;
   
2. 
   inson o`z his-tuyg`usini yolg`iz qolganda ham ifodalashi mumkin, vaholanki, tilning asosiy vazifasi aloqa-aralashuv vositasi bo`lishdir.
   
3. 
   bu nazariya tilning paydo bo`lishini ong bilan emas, his-tuyg`u bilan izohlab qo`ya qoladi.
   

3. 
   Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi XIX asrda yashagan fransuz faylasuflari
   

L.Nuare va K.Byuxerlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikricha, til odamlarning jamoa bo`lib mehnat qilishi jarayonida chiqaradigan qiyqiriq ovozlari asosida paydo bo`lgan emish. Masalan, odam yer chopayotganda (hah), og`ir narsani ko`tarayotganda (ho`o`p) o`ziga yordam berish uchun turlicha ovozlar chiqaradi. Bu nazariya insonning beixtiyor chiqargan va ma`no ifodalamaydigan ovozlar asososiga qurilganligi bilan undov nazariyasiga o`xshab ketadi. Bu ovozlar his-tuyg`u ifodalamaydi, shu bilan bu nazariyalar o`zaro farq qiladi. Bu nazariyaning g`ayri-ilmiyligi esa quyidagilarda ko`rinadi:

1. 
   mehnat qiyqiriqlarining tildagi miqdori o`ta kamdir;
   
2. 
   mehnat qiyqiriqlari, yuqorida qayd qilinganidek, his-tuyg`u ifodalamaydi;
   
3. 
   bu ovozlar faqat mehnat jarayonini tartibga solish uchungina zarur.
   

4. 
   Ijtimoiy shartnoma nazariyasi XIX asrda paydo bo`lgan. Bu nazariyaga ko`ra, yer yuzidagi odamlar tushunchalarga nom berishda o`zaro kelishib olishgan emish. Bunga turtki bo`lgan narsa shuki, 1887-yilda taxallusi Doktor Esperanto (“umidvor shifokor” degani) bo`lgan polyak ko`z shifokori Lyudvik Zamenxof ⁴ tomonidan esperanto tili o`ylab topilgan <sup>5</sup> . Bu til ko`pgina Yevropa tillaridan olingan so`zlar asosida shakllangan. Bundan tashqari, olimlar ayrim ilmiy atamalarni qo`llashda o`zaro kelishib olishi ham bunga sabab bo`lgan. Masalan, 1892-yilda ximiklarning Jeneva shahrida o`tkazilgan qurultoyida terminologiya masalasida kelishib olingan. Albatta, sun`iy tilning va atamalarning yaratilishi bo`yicha kelishuv dastlabki tilning paydo bo`lishini izohlay olmaydi. Buning sabablari quyidagicha oddiydir:
   

1. 
   bu nazariya ijtimoiy kelishuvgacha tilning mavjudligini inkor qiladi;
   
2. 
   bu nazariya tabiiy tilning emas, balki sun`iy tilning yaratilishinigina tushuntira oladi.
   

Ko`rib o`tilgan barcha nazariyalarning eng asosiy kamchiligi shundaki, ularda insonning faoliyati bilan bog`liq bo`lgan hodisani, ya`ni tilni shu faoliyatdan ajratgan holda tushuntirishga harakat qilinadi.
Inson hayvonot olamidan ajralib chiqqandan keyin ijtimoiy mehnat bilan shug`ullana boshlagan. Bu jarayon, albatta, juda uzoq davom etgan. Shu davr mobaynida odamsimon mavjudot jamoa bo`lib yashashni va mehnat qilishni o`rganadi. Mehnat jarayonida bu mavjudotlarda (ular arxeologlar tomonidan avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal odami kabi nomlar bilan ataladi) tafakkur shakllana boradi. Buni taxminan quyidagicha tushuntirish mumkin. Oldiniga mehnat harakatlari mehnat predmetidan ajralmagan holda amalga oshirilgan. Masalan, biz nafas olish uchun o`ylab o`tirmaymiz, ya`ni miyani ishlatmaymiz. Bu instinktiv tarzda yuz beradi. Yuqoridagi jarayon ham shunday bo`lgan bo`lishi kerak. Ma`lum bir davrda mehnat harakati va mehnat predmeti bir-biridan ajraladi, chunki mazkur harakatlar odamsimon mavjudotning ibtidoiy xotirasida saqlanib qolgan edi va u endi o`z tasavvurlariga taqlid qilishi mumkin bo`ladi, natijada mehnat predmeti bo`lmasa ham, u bilan qilinadigan harakatlar amalga oshirilishi mumkin bo`ladi. Bu esa odamsimon mavjudotda ibtidoiy ongning dastlabki kurtaklari shakllanayotganidan dalolatdir. Hozirgi odamga eng yaqin turgan odamsimon mavjudot fanda homo sapiyens (lot. ongli odam) deb yuritiladi. Ana shu homo sapiyens o`z taraqqiyotining ma`lum davrida o`z jamoadoshiga nimanidir aytish istagini sezgan bo`lishi kerak va natijada dastlabki ibtidoiy so`zlar talaffuz qilingan. Albatta, ungacha homo sapiyensning nutq a`zolari muayyan tovushlar miqdorini talaffuz qilashga moslashgan bo`lishi kerak edi. Bizningcha, ana shu tariqa dastlabki til paydo bo`lgan.


⁴ Ensiklopedik lug`at. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. N-H. –T., 1990, 440-bet.
⁵ Ensiklopedik lug`at. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. A-N. –T., 1990, 289-bet.

3.