M. A. Azizov umumiy gigiyena va ekologiya tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma To‘rtinchi nashri

Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Organoleptik usullar. Odamning sezgi a’zolari yordamida aniqlash mumkin bo‘lgan tekshirish usullariga organoleptik usullar deyiladi. Suvning organoleptik xossalariga uning hidi, tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati va shu kabilar kiradi.

Ball	Hidlilik	Hidlilik talqini
0	Hech qanday	Hid sezilmaydi
1	Juda kuchsiz	Iste’mol qilgan odam sezmaydi, lekin laboratoriyada aniqlanadi
2	Kuchsiz	Iste’mol qilgan odam yaxshiroq ahamiyat bersa, seziladi
3	Sezilarli	Hid yetarli darajada seziladi
4	Yaqqol sezilarli	Hid o‘ziga jalb qila oladigan darajada
5	Juda kuchli	Hid kuchli, iste’mol qilish mumkin emas

1. 
   Suvning tiniqligini aniqlash. Namuna suv aralashtiriladi va tubi tekis, rangsiz silindrga solinadi (18-rasm). Silindr asosida undagi suvni chiqarib yuboradigan jo‘mrak bor. Silindr tagiga
   

1. 
   sonli bosmadan chiqqan Snellen harflari qo‘yiladi. Yuqoridan qaralganda, silindr tagiga qo‘yilgan harflar yaqqol ko‘ringuniga qadar suv jo‘mrak orqali oqizib turiladi. Silindrda to‘kilgandan qolgan suv ustuni sm larda o‘lchanadi. Ruxsat etilgan suvning tiniqligi 30 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. 20—30 sm gacha bo‘lgan tiniqlik kuchsiz loyqa suv, 10—20 sm gacha juda loyqa suv hisoblanadi.
   

2. 
   Suvning rangini aniqlash. Suvning rangi teng hajmda olingan distillangan suv bilan oq qog‘oz ustida taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Namuna suv suzgichdan o‘tkaziladi, 40 ml li rangsiz silindrga quyiladi va shu hajmdagi distillangan suv bilan solish- tiriladi. Suvning rangi har xil sabablarga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. Masalan, o‘simliklarning kolloid moddalari parchalanishi tufayli botqoqlik suvi sarg‘ish bo‘ladi va h.k.
   

3. 
   - M.A. Azizov
   

97

Ball	Ta’mi	Ball	Ta’mi
0	Ta’msiz	3	Seziluvchan
1	Juda kuchsiz ta’mli	4	Yaqqol seziluvchan
2	Kuchsiz ta’mli	5	Kuchli

4. 
   Suvning haroratini aniqlash. Suvning harorati gigiyenik va fiziologik jihatdan katta ahamiyatga ega.
   

Og‘iz bo‘shlig‘i va me’da retseptorlari orqali markaziy nerv sistemasiga ta’sir qilishi tufayli, suvning temperaturasi odam organizmining har xil a’zolari va sistemalarida javob reaksiya- larini keltirib chiqaradi.
7—12 °C haroratli ichimlik suv odamga rohat bag‘ishlaydi. Suvning harorati 15°C dan yuqori bo‘lganda odamni tetiklan-


18-rasm. Suvning tiniqligini aniqlash uchun silindr.




tiruvchi xususiyati kamayib boradi. 5°C dan past bo‘lsa, sha- mollash kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, suv­ning temperaturasi jismoniy tarbiya o‘tkazishda katta ahamiyatga ega. Cho‘milish uchun ajratilgan suv havzalarida suvning harorati 22—26 °C bo‘lishi zarur. Suvning harorati suv haroratini o‘l- chaydigan alohida termometrlar bilan aniqlanadi.
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni tindirish, koagulatsiya usuli suvni qo‘lda yasalgan yoki tayyor suzgichlardan (filtrdan) o‘tkazishdan iborat.
Dala sharoitida suvni koagulatsiya qilish uchun Ah(SO4)3, Fe2(SO4)3, FeCl3 birikmalari ishlatiladi. Suv koagulatsiya qilin- ganda faqat tinibgina qolmay, qisman mikroblardan, zaharli, radioaktiv moddalardan suv ostiga cho‘kayotgan Al2(OH)3 parchalari yordamida tozalanadi.
Koagulant miqdori tajriba usuli bilan aniqlanadi.
Bunda eng qulay koagulant miqdori 20 dan 300 tng/1 gacha hisoblanadi.
Koagulant miqdori quyidagicha hisoblanadi. 3 ta shisha idishga 200 ml dan namuna quyiladi va 1-idishga 20 mg (100 mg/1), 2-idishga 40 mg (200 mg/1), 3-idishga 60 mg (300 mg/ 1) aluminiy sulfati solinadi. Idishlar ichidagi namuna qo‘shilgan koagulant bilan aralashtirilib, 10 daqiqa tindiriladi. Shisha idishdagi suv yuqori qatlamining tez tinishi koagulantning eng maqbul miqdorida solinganligini anglatadi.
Suvga koagulantlar maydalangan yoki eritilgan holda solinadi, aralashtiriladi, tindiriladi va suzgichdan o‘tkaziladi.
Nazorat savollari

1. 
   Suvning fiziologik, gigiyenik va epidemiologik ahamiyati nimalardan iborat?
   
2. 
   Ichimlik suv sifatiga qanday gigiyenik talablar qo ‘yiladi?
   
3. 
   Suvning o‘z-o ‘zidan tozalanishini tushuntirib bering.
   
4. 
   Suvning zararsizlantirish qoidalarini ayting.
   

TEZKOR SA VOL-JA VOBLARI

1. 
   Mikroblar sonini aniqlashda bakteriologik analiz uchun suvdan namuna
   

olinadimi?
A. «Ha». B. «Yo‘q».

2. 
   Suvning rangi suvning organoleptik xossasini belgilaydimi?
   

A. «Ha». B. «Yo‘q».

3. 
   Suvning ta’mini stakandagi suvning yonidan qarab bilsa bo‘ladimi?
   

A. «Ha». B. «Yo‘q».

4. 
   Suv tarkibida ftor elementining normadan ko‘p bo‘lishi suvning qattiqligiga sabab bo‘ladimi?
   

A. «Ha». B. «Yo‘q».

5. 
   Suv tarkibida temir moddasiningnormadan ko‘p bo‘lishi fyuoroz kasalligiga olib keladimi?
   

A. «Ha». B. «Yo‘q».
TESTSAVOLI

6. 
   101suvga 100 ml 10% li xlorli ohak eritmasi qo‘shilsa, necha foizli xlorli ohak eritmasi hosil bo‘ladi?
   

A. 0,5%. B. 1%.
D. 0,2%. E. 0,1%.
F. 0,3%.
Mustaqil ish
Suvni organoleptik, fizik, kimyoviy xususiyatlarini tekshirish (harorati, hidi, ta’mi, rangi, tiniqligi, loyqaligi) mavzusi bo ‘yicha albom tayyorlang.


Eslab qoling!
Mikroblar soni — 1 ml suv tarkibida aniqlangan mikroblar soni. Koli-titr — eng kam miqdor suvda bo‘lgan ichak tayoqchalarining soni. Koli-indeks — 1 1 suvdagi ichak tayoqchalarining soni.

• 
  BOB TURARJOY GIGIYENASI
  

1. 
   §. TURARJOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
   

Turarjoy odamni meteorologik omillar ta’siridan himoya qilishga mo‘ljallanadi. U madaniy hordiq chiqaradigan va dam oladigan, mehnat qobiliyatini tiklaydigan joy hisoblanadi. Uyda yana mehnat jarayonining ba’zi bir, jumladan, aqliy mehnat turlari bajariladi: ovqat tayyorlanadi; turarjoyda oilaviy turmush quriladi va bolalar tarbiya qilinadi. Odam o‘z umrining ko‘p qismini uyda o‘tkazadi va tabiiyki, yaxshi turmush sharoiti inson salomatligini mustahkamlashda katta rol o‘ynaydi. Ayni vaqtda esa noto‘g‘ri qurilgan uyda yashash yoki uydan yomon foyda- lanish natijasida kishi organizmiga salbiy ta’sir etadigan sharoitlar yuzaga kelishi mumkin. Turarjoy keng, issiq va quruq bo‘lsa, yashashga mo‘ljallangan asosiy va yordamchi xonalar yaxshi joylashgan va pardoz berilgan, tabiiy yorug‘lik yetarlicha tushib turadigan, shovqin eshitilmaydigan bo‘lsa, bolalarning o‘sishi va rivojlanishi, kattalarning dam olishi va sog‘lom turmush qu- rishi uchun yaxshi sharoit bo‘ladi. Aksincha, namlik, uyda odamlarga joy yetishmasligi, ortiqcha shovqin-suron, xona- larning noqulay joylashgani va ichining yomon pardozlangani shu uyda yashovchilarning sog‘lig‘iga juda ta’sir ko‘rsatadi.
Odamlar zich yashaydigan uyda havoning qizib ketishi natijasida uning fizik holati va kimyoviy tarkibi yomonlashadi, namlik oshadi va yomon hid keltiruvchi moddalar yig‘iladi (ammoniy birikmalari, uchuvchan organik kislotalar va badandan hamda kiyimdan bug‘lanib chiquvchi boshqa zararli moddalar). Bunday havo hid sezish a’zolariga va markaziy nerv sistemasi orqali butun organizmning fiziologik funksiyasiga zararli ta’sir ko‘rsatadi, nafas olish ritmi va nafasning chuqurligi buziladi. Nafas tez, ammo yuzaki bo‘lganda o‘pkada havo almashinishi kamayadi va organizm to‘qimalari kislorod bilan to‘la ta’min- lanmaydi, natijada a’zo va sistemalarning me’yoriy faoliyati buziladi. Ayniqsa, markaziy nerv sistemasi kislorod yetish-




masligiga juda sezgir bo‘ladi, shuning uchun ko‘pchilik birgalikda yashaydigan uyda odamning boshi og‘rishi, ortiqcha charchashi, behollik, ishtahaning yomonlashish holatlari ko‘p bo‘ladi. Agar odam yashaydigan xonalarga zararli gazlar — pechlarda chala yongan yoqilg‘i mahsulotlari yoki ro‘zg‘orda ishlatiladigan gaz asboblaridan chiqqan gazlar (sulfid gazi, uglerod oksid) kirsa, buzuq havoning zararli ta’siri zo‘rayadi. XIX asrning ilg‘or gigiyenistlari (F.F. Erisman va boshqalar), turarjoylarda keng ko‘lamda o‘tkazgan tekshirishlariga asoslanib, kasallanish bilan uy sharoiti o‘rtasida uzviy aloqa borligini qayd qilishgan. Bu aloqa, ayniqsa epidemiya tarqalgan paytda yaqqol sezilgan. Toshmali terlama va ich terlama kasalligi bilan badavlat odamlar yashaydigan mavzelardagiga qaraganda odam tiqilinch yashay- digan, yomon qurilgan mavzelarda kasallanish 2—3 baravar ko‘p bo‘lgan.
Organizmda fiziologik jarayonlarning buzilishi va hatto kasallik holatining avj olishi organizmning uzoq vaqt yetarli darajadagi tabiiy yorug‘likdan va quyoshning ultrabinafsha nur- laridan mahrum bo‘lishi natijasida ham ro‘y berishi mumkin. Bunda organizmda modda almashinuvi buziladi, nerv sistemasida funksional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, organizmning himoya kuchi pasayadi va buning oqibatida turli kasalliklarga moyillik paydo bo‘ladi. Yosh bolalarning uzoq vaqtgacha oftob nuri yetarli miq­dorda tushmaydigan uyda yashashi natijasida ular organizmida D vitaminining tabiiy ravishda hosil bo‘lish jarayoni buzilishi mumkin, bu esa raxit kasalligiga olib keladi. Uyda ortiqcha shovqin-suron bo‘lishi ham kishi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir qilishi mumkin.
Bunday shovqin kishining oromini buzadi, asabini qo‘z- g‘atadi, tez charchaydigan qilib qo‘yadi, boshni og‘ritadi. Shov­qin kishini normal uxlashiga, miriqib dam olishiga yo‘l qo‘y- maydi. Uyda noxush hidlarning paydo bo‘lishi haroratning baland yoki pastligi, namlikning kamligi yoki juda ko‘pligi birgalikda qo‘shilganda salbiy ta’sir yanada ortadi. Bunday sharoitda odam organizmidagi issiqlik balansi buzilishi va odam qizib yoki sovib ketishi mumkin. Sovuq va zax uyda uzoq vaqt yashash ko‘pincha shamollash va nevrologik kasalliklarning, angina, revmatizmning boshlanishiga sabab bo‘ladi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqarish kerakki, uy odamga yomon ta’sir ko‘rsatmasligi uchun u ma’lum gigiyenik talablarga javob berishi kerak. Uy




keng, quruq, yorug‘ bo‘lishi, u yerdagi harorat kishi uchun yoqimli (isib yoki sovib ketmasligi), havosi toza, dam olish uchun barcha shart-sharoitlar bo‘lishi zarur.
Gigiyena talablariga ko‘ra turarjoy uchun ajratilgan maydon hududi shunday taqsimlanishi kerakki, uning beshdan bir yoki to‘rtdan bir qismiga turarjoy binolari qurilib, qolgan qismi daraxt- zor, xiyobon, bolalar va sport maydonchalari, dam olish joylari uchun ajratiladi. Suv ta’minoti va chiqindilarni yo‘qotish masa- lalarini oqilona hal qilish lozim. Turarjoy, jamoat binolari va rasmiy idoralar alohida mavzelarga bo‘linadi. Aholi markazlari, mavzelari ko‘kalamzorlashtirilishi, uylarning ko‘cha yuzida bir qator qilib qurilishi gigiyenik jihatdan afzal hisoblanadi. Bizning mamlakatimizdagi amaldagi qurilish me’yorlariga binoan kvar- talni qurish zichligi 28% dan, turarjoy maydoni esa gektariga 5500 m² dan oshmasligi kerak. Ko‘chalar turarjoy maydoni yuzasining 25% gacha qismini egallaydi.
Zamonaviy shaharlarda transport shovqinini kamaytirish uchun turarjoy mavzelarining ko‘chalari sershovqin, havoni iflos- lantiradigan transport vositalaridan xoli qilinadi. Shaharga kirishi shart bo‘lmagan transport vositalari shahar atrofidagi aylanma yo‘llar orqali yuradi, transport vositalari texnik jihatdan nazorat qilib turiladi. Avval qayd qilganimizdek, ko‘kalamzorlashtirish shovqinga qarshi kurash sohasidagi samarali tadbirlardan biri hisoblanadi.
Gigiyena va epidemiologiya shartlariga ko‘ra, har bir oilaga alohida xonadon bo‘lib, uy-joy qurilishida bolalarni tarbiyalash, ovqat tayyorlash, shaxsiy gigiyenaga muvofiq tinch dam olish va uxlash uchun tegishli shart-sharoitlarning ta’minlanishi na- zarda tutilishi kerak.
Gigiyenik nuqtayi nazardan to‘la qimmatli turarjoy quruq, qishda issiq, yorug‘, keng, doimo sof havo almashinib turadigan bo‘lishi kerak. Ularda qishning sovuq kunlarida shamoldan hi- moyalaydigan va issiqni saqlaydigan, yozning issiq kunlarida esa turarjoyning qizib ketishiga yo‘l qo‘ymaydigan chora-tad- birlarga ahamiyat berilgan bo‘lishi kerak.
Bitta xonada yashovchilar soni ikki kishidan oshmasligi uchun ko‘pchilik kvartiralarning maydoni 18 dan 45 m² gacha loyi- halanadi. Bu maydon 2—5 kishilik oila uchun kifoya qiladi, chunki tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bir kishi uchun 9 m² turarjoy maydonini minimal me’yor deb hisoblash mumkin.




Xonasining balandligi 2,7—3,2 m bo‘lgan bunday maydon odamning moddiy, ma’naviy va gigiyenik ehtiyojlarini ta’min- laydi. Kelajakda turarjoy maydonini taqsimlashda bir kishiga 12 m² ga o‘tish mo‘ljallangan. Kvartiraning gigiyenik sharoitlari ko‘p jihatdan uni rejalashtirishga, ya’ni xonalarning maqbul joylashishiga va derazalarning sathi maqsadga muvofiq bo‘lishi, xonalarning alohidaligiga va ularning ikkiyoqlama shamolla- tilishini ta’minlashga bog‘liq. Umumiy xonalarning qo‘shimcha xonalardan alohidaligi, dam olish xonalariga shovqin kirmasligi, sog‘lom mikroiqlim vujudga keltirishda imkon beradigan bo‘lishiga ahamiyat berish zarur. Turarjoy xonasida istiqomat qilishning qulayligi ko‘p jihatdan uning konfiguratsiyasiga bog‘liq (19-rasm).
Xonaning uzunligi va eni 1:2 yoki 3:4 baravar bo‘lganda eng qulay shart-sharoit ta’minlanadi; bunda mebel qulay joy- lashtiriladi va yoritilish uchun optimal sharoitlar vujudga keladi. Turarjoy xonasining bo‘yiga uzunligi 6,5 m dan oshmasligi kerak. Bu bir tomonlama yoritilishda xonaning yorug‘lik tushadigan eng uzoq devoridan boshlab yetarli darajadagi yorug‘lik bilan ta’minlanishiga imkon beradi. Balkon, ayvon, lodjali uylar,