Lxxxil амир соҳИБҚироннинг бағдоддан қайтиб, табриз томон

СШ. ГУРЖИЛАРНИНГ ЭНГ КАТТА ҚАЛЪАЛАРИДАН БЎЛГАН
БИРТИС ҚАЛЪАСИНИНГ ОЛИНИШИ БАЁНИДА 
Шу миснада Амир Соҳ^нбқирон ҳазрат яна бир нсча кун йўл юриб, Биртис қалъаси 
атрофига стди. У баланд тоғ устига қурилган ғоятда мустаҳкам бир қалъа эди. Шу 
даражадаки, (кўпни кўрган) сайсҳлар бундан мус-таҳкамроҳ қалъани кўрсата олмас эдилар. 
Жаҳоннинг хар томонида бир нс^ча минг қалъани фатҳ этган ғолиб лашкар а^ли 
бундан қийинроҳ қалъани кўрмадик, дср эдилар. Қалъанинг волийси Тўрол номли гурж 
умарола-ридан бири эди. Ўттизга яқин гуржларнинг улуғларидан бўлган азновурлар у 
билан бирга эдилар. Аскарлардан эса тахминан бир юз эллик киши бор эди. 
Бундан илғари нусратшиор яловлар у жойга борган, аммо қалъани олишга кўпда илтифот 
қилмаган эдилар. Одамлар Амир Соҳибқиронга қалъанинг ғоятда мустаҳкамлиги маъ-лум ва 
уни тсзлик билан олиб бўлмаслиги аниқ бўлганлиги учун унга ўз соясини солмайди ва уни 
фатҳ этишга илтяфот кўрсатмайди, дсб гумон қилардилар. Ҳақиқатда ҳ_ам бу каби фикрларни 
ўйлашга ўрин бор эди. Чунки у қалъа жуда мустаҳкам бўлиб, баланд бир тоғ устига 
жойлашган, у ба-ландлик атрофидан юз-юз эллик газ тошлар кўтарилган, йўллари ниҳоятда 
чалкаш ва тангу тор, атрофлари тоғу камарлар эди. Қалъа ичида уларнинг обгир — 

---

ҳовузлари сувга тўла ва ғаллалари мўл, қалъанинг сиртида эса сув носб, уни топиш 
ниҳоятда қийин, иссиқдан ҳаво фазоси қиздирилган тандирдек эди. 
Худойи таоло бу ҳазратнинг ишларини ўз инояти билан осон этиб кслганлиги 
туфайли ғайбий илҳомга ва <подшоҳлар (Аллоҳ томонидан) ил^омлантирилган бўла-дилар> 
(ибораси) мазмунига биноан муборак хотирига келдики, ўз зоти у қалъа яқинига бориб, 
уни эътибор назарига олгай ва бу борада бир фикр юритгай. Шунга биноан унинг ўзи
қалъа томон юзланди. 
Ҳамма одамлар бу қалъани олиш амалга ошишини жуда узоқ ҳисоблардилар. Бу банда 
(Низомиддин Шомий) (28 J) у муборак сафарда фармонга биноан олий узангига мулозим 
эдим, қалъадорлик ва қўрғон кушоликда машҳур бўлган бир жамоа сардорлардан сўрадим: 
оѐ, бу қалъани мусаххар қилиш мумкинми с йўқ? Улар ҳаммаси бунинг имконсизлиги 
мақомидан туриб, узоқ замонлар мухосара қилингандагина олиш мумкиндир-у, аммо шунда 
ҳам қийин, дсдилар. Чунки бу қалъани мухосара қилиб туриш Амир Соҳибқироннинг 
рс/касида йўқ, агар бир гуруҳ (лашкар)ни қўйса, озгина қолдиради, (Бу ср) душман 
вилоятининг ўртасида бўлганлиги учун Амир Соҳибқирон ҳазрат жўнаб кстгандан ксйиноқ 
у гуруҳ туролмайди. Агар аскарни кўп қўйса, от-ларга см-хашак, сув ва овқатдан танг 
бўлишади. Хуллас (сардорларнивг) ҳаммалари бир оғиздан уни олиш ғоятда душвор 
эканлигини айтдилар. Амир Соҳибқирон ҳазратнинг ўзи зийрак бахти ва Тангри 
таолоиинг қўллови билан (806 йил) ўн тўртинчи муҳаррамда (1403 йил 3 август) жума 
куни бахтли толсъда йўлга чиқиб, у срларни нусратшиор аскарларга чодиргоҳ қилди. 
Қалъа аҳли бир неча кишини ташқари чиқариб, шунқор ва бир қанча хадялар 
юбордилар, қуллик ва итоат изҳор ҳилдилар. Аммо у сўзларига вафо қилмасдан, охири
ўқ ва тош отдилар. Амир Со^ибқирон амирларга қалъа айланасининг ҳар тарафидан ўраб 
олишни буюрди. Қалъанинг бир дарвозаси бор эдики, у ўз ҳолига яна иккинчи бир қалъа эди. 
Чунончи, донишманд кишилар ақли уни олишни тасаввур қилишдан ҳам ожиз, донолар 
фикри уни эгаллашга қисқалик қилар эди. Амир Соҳибқирон у дарвозани амирзода Шоҳ 
Малик баҳодирнинг уҳдасига топширди ва у қалъа рўбарўсида ғоятда мустаҳкам бир қалъа 
қуришни буюрди. Бошқа амир-ларга эса икки снида яна икки қалъа кўтаришни топширди, 
токи агар қалъани олиш узоққа чўзилса, баҳодирлар вақт ўтиши билан ғанимларни 
тангликка туширгунларича шу қалъада турадилар, деди. Амир Шоҳ Малик давлат қувва-
тининг қўллови ва Амир Соҳибқирон иноятининг баракоти билан уч кун муддатда шундай 
бир қалъа қурдики, унда уч минг одам туриши мумкин эди. Ақл кўзи у шижоат ва 
мардоналикка таажжубда, осмонда фаришталар у тадбир ва иш бошқарувга офаринлар 
айтар эдилар. Шу миѐнада Амир Соҳибқирон ҳазрат қалъа рўба-рўсидан қалъа орцасига 
ўтди ва манжаниқ ҳам аррода отишга қулай жойга бориб тушди. Манжаниц ва арродалар 

---

ададини кўпайтиришга, қаро буғро — катта тўпларни тартибга кел-тиришга ишорат қилди. 
Нарвонларни ростладилар ва қалъ-анинг тепа томонида тош ва ѐғочлардан бир паногоҳ 
ясашга киришдилар. Фармонга биноан уни шу қадар баланд кўтардиларки, (гуржилар) 
қалъасига рўбарў турарди. Кўп кишиларнинг гумони шу эдики, бир неча кун баҳона билан 
турилади, агар қўрқинч ва хавфдан бирор иш амалга ошса, хўб-хўб, бўлмаса (қалъани) 
шундай қолдириб кстишдан ўзга чора бўлмайди. Қалъадаги гуржилар жамоаси эса амну 
амон-ликда фориғ ўтиришар ҳамда бу қалъага қуш учиб етол-майди-ку, биз манжаниқ ва 
арродалардан нсга чўчиймиз, дсрдилар. Қалъанинг жануб томонида (282) ғоятда 
сийқаланиб кс-тган баланд бир тош бор эди, шу қадарки, унинг устига кўтарилиш 
ҳеч кишининг хаѐл ва гумонига ҳам кслмас эди. Гуржилар қалъа ичидан у тошга 
нарвон қўйиб арқонлар ташлаган эдилар, қачонки у ерга чиқиш-ни хоҳласалар ўша 
нарвон ва арқон орқали чиқардилар. Иттифоқо, муҳаррам ойининг йигирма биринчисида 
(1403 йил 10 август) лсума ксчаси турклар макрит дсб атай-диганлари тоққа 
чиқувчилардан бири қўлидан кслган ҳар бир ҳийлани ишлатиб тоғ устига чиққан ва 
қалъага кириб бир бош эчкини гуржилардан олиб, у тошнинг устига олиб чиқиб 
сўйган ва нишона учун цолдирган. Гуржи-ларнинг эса ундан хабари йўқ. Эртаси куни 
буни Амир Со^ибқиронга етказдилар. Макритлардан бир жамоасига фармон бўлдики, 
улардан бир гуруҳи қандай қилиб бўлмасин у тош тепасига чи^син, уни ўз 
тасарруфига олсин, гуржиларнинг у томондан ташлаб қўйган арқон-ларини қирқиб 
юборсин ва нарвонларни тортиб олсин. Бу фармонни эшитган макритлар у жойга 
кўтарилиш учун эллик газ узунликдаги камандни ташлаш керак, деб арз қилдилар. 
Гўзал тасодифлардан бири шуки, у тошнинг тепасида бир дарахт кўриниб қолди. 
Камандни шу дарахтга ташлаб, у боглангач чиқиш осон бўларди. Текшириб кўрганларида 
у дарахтга каманд боғлаш мум-кин экан. Бу маънини ҳам ғолиб давлатнинг далиллари-
дан бири дсб билдилар. Охири камандни у дарахтга маҳкам боғладилар. Макритлардан 
тўрт киши ўша тошга чиқсинлар, баҳодирлардан бир жамоаси эса пастда тур-син; у тўрт 
киши аввал гуржилар арқонини кссиб ташлаб, нарвонларини тортиб олсинлар-да, 
сўнгра хотир-жамлик билан баҳодирлардан бир гуруҳини юқорига тортсинлар, деған 
фармон содир бўлди. Фармонга биноан каманд ташловчи шотирлар — далир сарбозлардан 
тўрт киши юқорига чиқиб, ғуржилар нарвонини тортиб олди-лар ва лашкар 
баҳодирларидан жанг маъракасиға кир-ганда (ғаним) бошини мардлик майдонининғ 
тўпи қилиб отадиган, ғазабли шер ва хурушга кслган бабр жангида собитқадам эллик 
кишини юқорига чиқардилар. Гуржилар эса ўз (шум) бахтларидск ғафлат уйқусида ѐтар 
эдилар, бу аҳволдан асло хабардор бўлмадилар, <у қишлоқлар аҳолиси бизнинг бало-
қазойимиз улар тунда ухлаѐтган ҳолларида кслиб қолишидан хотиржам эдилар-ми?> , деган 

---

қуръоний оят сири улар ҳақида зоҳир бўлди. Улар ҳануз уйқуда эдиларки, бало суви 
келиб бошлари-дан ошди. Тонг отган пайтда тожиклардан бири гуржилар уйқудан уйғониб 
ҳаракатга келастганларини кўриб, бе-ихтиѐр такбир наърасини тортиб юборди ва баланд 
овоз билан салавот ўқиди. Ҳақиқатда ҳам осмон қалъанишин-лари бўлмиш олами 
малакут малоиклари бу ошкора фатҳга такбир этсалар, жаҳонни тасбиҳ ва тақдис овози 
билан тўлдирсалар ўрни бор эди. Гуржилар хабардор бўлгач шовқин кўтариб, жанг бош-
ладилар. У ҳалъанинг чўққиси бағоят танг тошдан ишланган бўлиб, хатарли жой эди. Уч 
кишидан ортиғи у жоида ту-ролмас эди. (283) У уч кишининг бири қўлига чапар — 
қалқон ушлаган, унинг олдида эса икки киши жанг қилар эди. Ногоҳ бир ўқ келиб қалқон 
тутиб турганнинг оғзига тегди, у қалқонни улоқтириб, ўзи кейин тисарилди, қалқон-ни 
гуржилар олдилар, гуржи баҳодирларидан бири ғайрат қилиб сакраб, у тошнинг чўққисига 
яқин кўтарилди ва у икки кишига ҳ_амла қилиб, улардан бирини қилич захми билан ўн, ўн 
икки жойидан яралади. У ҳам жангдан чиқди. Учинчиси Маҳмуд номли Амир 
Соҳибқироннинг ясовулла-ридан эди, қўлида гурзиси бор эди, у ўша азновурга ҳамла қилиб, 
гурзи захми билан қайтарди. Тошнинг устига чиққан эллик кишидан баъзилари дар-воза 
томонга кетган эдилар. У жойда ҳам жанг қилдилар. Амир Шо^ Малик ҳ_ам сиртдан туриб 
ҳамла қилди. Охирида галаба ва зафар ислом аскарларига яқинлашди ва дини Муҳаммадий 
давлатининг ялови бу ғозий амир баракотидан бошини осмонга стказди. Мардларнинг ур ҳа 
ур деган овоз-ларидан тоғу даштлар зилзилага тушди. Ғайбий ҳотифлар овозидан мўминлар 
дили қулоғига бу нидо стди <ваъдасига содиқ ҳолда ўз қулига кўмак берган ва лашкарини 
азиз этган Аллох.га ҳамд бўлсин> ! Ҳақиқатда бу ксчмиш Маҳмуд Сабуктагин ғазотлари 
қиссасига унутилиш рақамини тортди. Балки саҳоба ва тобеинлар жиҳоди воқеаларининг 
иси имон аҳли димогига етишди (байт): 
Ҳиндий қиличининг душман юртида қилган ишини
Сабуктагин ўғли
 
қилолмаган ҳиндлар юртида. 
Алқисса, кишининг хасли ҳам уни эгаллаш фикридан ожиз бўлган шу қадар 
мустаҳкам қалъани кўз юмяб очгунча олдилар. Бу воқеани жаҳон аҳли у ҳазратнинг 
баланд толеидан деб ҳисобладилар ва олам аҳли бу ҳодисанинг ғаройиблигидан ҳайрат 
бармоғини таажжуб тиши билан тишладилар (байт): 
Агар сенинг душманинг баланд осмонга кўтарилиб
Юлдузлардан ўқ-у, ойдан сипор қилганда ҳам,
Сенинг саодатинг қуѐш ипидан унга каманд ташлаб
Гарданини ўрайди-ю, иафас йўлин тўсади. 
Бу воқеа (806 йил) йигирма учинчи муҳаррам (Н03 йил 12 август) якшанба кечаси содир 

---

бўлди, Якшанба куни ит-момига етди; юриш бошланганидан то шу кунгача ўртада тўққиз 
кун ўтди. Гуржилар иш қўлдан кетиб, давлат оѐқдан йиқилганини кўргач, иймон келтиришга 
очмаган бармоқла-рини амон тилашга очдилар, ғалаба шиорли аскарлар та-лон-торожга қўл 
узатдилар. У бузуқчи кофирларнинг ҳаммасини қўлу гарданларини боғлаб, Амир 
Соҳибқирон ҳузурига олиб келдилар. Чунончи улардан биронтаси ҳам халос топмади: 
жаҳон итоат этувчи ҳукмга мувофиқ эркак-ларини қиличдан ўтказдилар. Интиқом 
мақомида туриб, яшил рангли қилични у юзи қоралар қони билан бинафша ранг қилдилар. 
Аҳмадий миллати юзини у фатҳ хушхабари билан гулгун қилиб, ислом аҳли лабини гулдек 
очилтирди-лар. Уларнинг палид бошларидан (284) лойтўда ва минора ясадилар, токи замон 
ўтиши билан аҳли жаҳонга ибрат бўлгай. Уларнинг хотин, болаларини асир цилдилар. 
Мўминлар такбири овозини олий фалакка етказиб ва бу улуғ туҳфанинг шукронасини 
ўтаб дедилар: <Йкки олам эгаси Аллоҳга ҳамд бўлсинки, золим қавмнинг думлари 
қирқилди> ! 
Сўнғра Амир Соҳибқирон у қалъани Хуросон сардор-ларидан Тохча Бўрон исмли бир 
кишига топширди, иш кўрган одамлардан унинг снига қўйиб, вилоят ва ноҳияларни 
унга иқто қилиб белгилади, токи у ҳудудни ислом доирасида тутиб, кофирларнинг ифлос 
вужудидан пок сақлагай ва бутхона қўнғироғи ўрнига Муҳаммад дини номусини 
барпо этгай, бундан кейин хоч ва чалипо ўрнига меҳроб ва мусҳаф бўлғай, солис ва 
салоса ўрнига тавҳид калимаси — <Ло илоҳа иллаллоҳ Муҳаммадун расулуллоҳ> — яъни 
<Бир Алло^дан ўзга илоҳ йўқ, Муҳаммад Аллоҳнинг расулидир>— зоҳир бўлғай.