Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

3)  Mulkiy  huquqiy  munosabatlar.  Mulkiy  huquqiy  munosabatlar 
moddiy harakterga ega hamda ashyolarni, mol mulklarni egallash, ulardan 
foydalanish  va  ularni  tasarruf  etishga  shuningdek,  ular  bilan  bog‘liq 
mulkiy  huquqlarni  amalga  oshirishga  qaratiladi.  Mulkiy  huquqiy 
munosabatlarda  ushbu  huquq  sohibi  bo‘lgan  subyektlar  boshqalarni 
                                                           
1
  Мутлоқ  (абсолют)  ҳуқуқ  ва  ФКнинг  1034-моддасида  назарда  тутилган  мутлоқ  (исключительные  права) 
ҳуқуқларни чалкаштирмаслик лозим. 

---

49 
 
qo‘llab-quvvatlashi  va  ruxsat  berishlariga  yoki  boshqacha  ijobiy 
harakatlariga  muhtoj  bo‘lmay  o‘z  huquqlarini  o‘zlari  bevosita  amalga 
oshirish va ro‘yobga chiqarish imkoniyatlariga  egadirlar. Demak, bunday 
huquqiy munosabatlar mutloq (absolyut) huquqiy munosabatlardir.  
Ulardan  farqli  ravishda  majburiyat  munosabatlari  nisbiy  harakterga 
ega  bo‘lib  zohiran  olganda  majburiyat  munosabatlarining  aksariyat 
ko‘pchiligi  mulkiy  harakterga  ega  (ba’zi  hollarda  majburiyat 
munosabatlari  shaxsiy  harakterga  ega  bo‘lishi  istisno  etilmaydi).  Odatda, 
majburiyat  munosabatlari  fuqarolik  huquqi  subyektlari  tomonidan  o‘z 
huquqlarini  amalga  oshirish  va  majburiyatlarni  bajarish  jarayonida 
vujudga keladi. Masalan, fuqaro tomonidan oldi-sotdi shartnomasi asosida 
kiyim-kechak  harid  qilish,  mas’uliyati  cheklangan  jamiyati  tomonidan 
kapital  qurilish  shartnomasi  asosida  o‘z  ofisini  qurish  to‘g‘risida  qurilish 
tashkiloti bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishishi. 
Majburiyat  munosabatlarining  ba’zilari  shartnoma  bilan  bog‘liq 
bo‘lmasdan balki, zarar yetkazish (delikt) yoxud mol-mulkni asossiz olish 
yoki  tejash  bilan  bog‘liq  munosabatlar  (kondikt)  bo‘lib  hisoblanishi 
mumkin.  
4)  Korporativ  munosabatlar.  Bozor  munosabatlari  tizimida 
fuqarolik  huquqiy  munosabatlarni  o‘ziga  xos  turi  korporativ  huquqiy 
munosabatlar  paydo  bo‘ldi.  Korporativ  huquqiy  munosabatlar  o‘z 
harakteriga ko‘ra tashkiliy, mulkiy va majburiyat huquqiy harakterga ega 
bo‘lishi  mumkin.  Korporativ  munosabatlar  deganda  –  tijorat  yuridik 
shaxslari, ishtirokchilari, muassislari, mulkdorlarini tijorat yuridik shaxsni 
tashkil  etish,  ta’sis  hujjatlarini  ishlab  chiqish,  mol-mulkini  shakllantirish, 
davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish,  faoliyatini  yo‘lga  qo‘yish,  amalga  oshirish, 
tugatish, qayta tashkil etish bo‘yicha o‘zaro bir-birlari bilan, tijorat yuridik 
shaxsi  bilan,  tijorat  yuridik  shaxsi  tuzilmalari  bilan  o‘zaro  hamkorligini 
amalga  oshirish  bo‘yicha  tarkib  topadigan  munosabatlar  majmui 
hisoblanadi. 
Korporativ huquqiy munosabatlar odatda ikki yoki undan ortiq shaxs 
tomonidan  tijorat  yuridik  shaxsi  tashkil  etilganda  vujudga  keladi.  Tijorat 
yuridik shaxsi ishtirokchilarini turli yig‘ilishlar o‘tkazish, bir birlari bilan 
individual va guruh uchrashuvlarini tashkil etish bo‘yicha sa’y-harakatlari, 
tashkiliy-huquqiy  munosabatlar  bo‘lib  hisoblanadi.  Tijorat  yuridik  shaxsi 
ishtirokchilarini ustav fondini shakllantirish, molm mulk qo‘shish bo‘yicha 
munosabatlari  mulkiy  munosabatlar  hisoblanadi.  Tijorat  yuridik  shaxslari 
foydasidan  ulush,  daromad  olish  munosabatlari  majburiyat  huquqiy 
munosabatlar tarkibiga kiradi. 

---

50 
 
5)  Bundan  tashqari  ba’zi  mualliflar  “imtiyozli  fuqarolik  huquqiy 
munosabatlar”  mavjudligi  to‘g‘risida  fikr  bildiradilar.  Bunda  fuqarolik 
huquqiy  munosabatning  muayyan  ishtirokchisi  boshqa  subyektlarga 
nisbatan  muayyan  manfaat  ko‘rish  bo‘yicha  imtiyozga,  afzallikka  egaligi 
qonun  yoki  shartnomada  belgilab  qo‘yiladi.  Masalan,  garov  bilan 
ta’minlangan  asosiy  majburiyat  ijro  etilmagan  taqdirda  garovga  oluvchi 
tomonidan  garov  predmetiga  nisbatan  o‘z  talablarini  imtiyozli 
qanoatlantirish  huquqi  yoxud  umumiy  ulushli  mulkdagi  ulush  sotilganda 
sherik  mulkdorlar  imtiyozli  sotib  olish  huquqiga  ega  (FKning  224-
moddasi).