Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Fuqarolik-huquqiy munosabat 
xususiyati 
Kirishadigan 
munosabatda erk-
irodaning mavjud 
bo’lishi 
Fuqarolik-huquqiy munosabatda 
ishtirokchilar ma’muriy 
maqomidan qat’i nazar tengligi 
Mulkiy munosabatlarda 
ishtirokchilarning mulkiy 
mustaqilligi 

---

18 
 
ixtirolar, fan, adabiyot, san’at asarlarini tijorat muomalasida bo‘lishi bilan 
bog‘liq munosabatlar shular jumlasidandir. 
Shartnoma majburiyatlarining ko‘pchiligi ham mulkiy harakterga ega 
bo‘ladi.  Bular  jumlasiga  oldi-sotdi,  ishlarni  bajarish,  xizmatlarni 
ko‘rsatish, turar-joylarni  ijaraga berish, qurilish ishlarini amalga oshirish, 
yuk va yo‘lovchilar tashish bilan bog‘liq shartnomalarini kiritish mumkin.  
Fuqarolik  kodeksining  2-moddasida  shartnoma  majburiyatlari  va 
o‘zga majburiyatlar bilan bog‘liq majburiyatlar haqida ham so‘z yuritiladi. 
O‘zga munosabatlar bunday boshqa majburiyatlar zarar yetkazish (delikt) 
bilan  bog‘liq  munosabatlar,  qonuniy  vorislik  bilan  bog‘liq  munosabatlar, 
asossiz  boylik  orttirish  (kondikt)  bilan  bog‘liq  munosabatlar  bo‘lishi 
mumkin. 
Fuqarolik huquqiy normalar ta’siri ostida bo‘lgan mulkiy harakterda 
bo‘lmagan  shaxsiy  munosabatlar  o‘z  navbatida  ikki  turga  bo‘linadi. 
Mulkiy munosabatlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan shaxsiy munosabatlar va 
mulkiy  munosabatlar  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  sof  shaxsiy  munosabatlar 
(shaxsiy nomulkiy munosabatlar)ga bo‘linadi. Mulkiy munosabatlar bilan 
uzviy bog‘liq bo‘lgan shaxsiy munosabatlarda  mulkiy munosabat shaxsiy 
munosabatlarni  keltirib  chiqaradi  yoxud  aksincha  shaxsiy  munosabat 
mulkiy  munosabatlarni  keltirib  chiqaradi.  Masalan,  ijodkor  ijodiy  asarini 
yozishi natijasida uni o‘z asariga nisbatan mualliflik huquqi ya’ni, muallif 
sifatida  e’tirof  etilish  shaxsiy  huquqi  vujudga  keladi  va  ushbu  huquq 
negizida  asar  tijorat  muomalasiga  kiritilsa,  asardan  foydalanganlik  uchun 
haq  olish  huquqiy  vujudga  keladi.  Bundan  tashqari  xizmat  tartibida 
berilgan topshiriq natijasida haq olgan xodim tomonidan intellektual mulk 
obyekti yaratiladi hamda ushbu obyektga nisbatan unda mualliflik huquqi 
vujudga keladi. 
Mulkiy  munosabatlar  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  sof  shaxsiy 
munosabatlar  baho,  qiymat  bilan  ifodalanmaydigan,  subyektdan 
begonalashtirilishi mumkin bo‘lmagan, uning muayyan xususiyatlari ya’ni, 
sha’ni,  qadr-qimmati,  o‘z  tasviriga  bo‘lgan  huquq,  xususiy  hayot  sirlari, 
oilaviy  sirlari,  shaxsni  individuallashtirish  xususiyatlari  bilan  bog‘liq 
munosabatlardir.  Masalan,  har qanday fuqaro  jamiyatda kishilar o‘rtasida 
o‘zining ismi-sharifi bilan taniladi (FKning 19-moddasi). Bunday shaxsiy 
huquqlar qonunda belgilangan yoki belgilanmaganidan qat’i nazar mavjud 
bo‘lishi mumkin. so‘nggi vaqtlarda shaxsiy huquqlarni amalga oshirish va 
huquqiy  muhofaza  qilish  sohasida  fuqarolik  qonun  hujjatlari  doirasi 
kengayib  borayotganligini  ta’kidlash  lozim.  Masalan,  personal 
ma’lumotlar, diffamatsiya va h.k. 

---

19 
 
Binobarin  fuqarolik  huquqiy  munosabatlar  quyidagi  munosabatlarni 
tartibga soladi: 
1)  fuqarolik  muomalasi  ishtirokchilari  (fuqarolar,  yuridik  shaxslar, 
davlat)ning huquqiy holatini vujudga kelish asoslari hamda ularni amalga 
oshirish  bilan  bog‘liq  munosabatlar.  Fuqaroning  huquq  va  muomala 
layoqati  mazmuni,  yuridik  shaxslarni  tashkil  etish  va  boshqarish  tartibi, 
davlatning  fuqarolik  huquqiy  munosabatda  ishtirok  etishining  o‘ziga  xos 
xususiyatlari; 
2)  mulk  huquqi  va  boshqa  ashyoviy  huquqlarni  vujudga  kelish 
asoslari hamda ularni amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; 
3)  intellektual  faoliyat  natijalariga  bo‘lgan  huquqlar,  ularni  amalga 
oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; 
4) shartnoma majburiyatlari bilan bog‘liq munosabatlar; 
5) boshqa majburiyatlar bilan bog‘liq munosabatlar; 
6) boshqa  mulkiy  hamda shaxsiy nomulkiy  munosabatlar. Fuqarolik 
kodeksi  2-moddasi  to‘rtinchi  bandiga  asosan  mulkiy  munosabatlar  bilan 
bog‘liq  bo‘lmagan  shaxsiy  nomulkiy  munosabatlar  agar  qonunlarda 
boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo‘lmasa  yoki  bu  munosabatlar 
mohiyatidan  o‘zgacha  hol  anglashilmasa  fuqarolik  qonun  hujjatlari  bilan 
tartibga  solinadi.  Masalan,  oilaviy  huquqiy  munosabatlarda  ixtiyoriy 
aliment  to‘lash  fuqarolik  huquqi  bilan  tartibga  solinadi.  Alimentni 
majburiy tartibda undirish esa oila huquqi bilan tartibga solinadi. 
Fuqarolik-huquqiy  munosabatlarni  uchinchi  turini  korporativ 
munosabatlar tashkil etadi. Korporativ munosabatlar uni tashkiliy-huquqiy 
munosabatlar deb ham atashadi. Yaqqol namoyon bo‘ladigan mulkiy ham, 
shaxsiy  ham  harakterga  ega  bo‘lmay,  balki  ko‘proq  tijorat  yuridik 
shaxslarini  tashkil  etish,  ularni  faoliyatini  amalga  oshirish,  boshqarish, 
qayta  tashkil  etish,  tugatish  bo‘yicha  uning  muassislari,  mulkdorlari, 
ishtirokchilari  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlar  bo‘lib  hisoblanadi. 
Masalan, tijorat yuridik shaxsni tashkil etish bo‘yicha umumiy yig‘ilishni 
chaqirish,  uning  ta’sis  hujjatlarini  ishlab  chiqish,  tijorat  yuridik  shaxsi 
faoliyati  to‘g‘risida,  tijorat  yuridik  shaxs  boshqaruv  organlarining 
ishtirokchilarga axborot berishi kabilar. 
Korporativ  munosabatlar  Fuqarolik  kodeksining  2-moddasida  o‘z 
ifodasini  topmagan.  Biroq,  ularning  mavjudligi,  o‘ziga  xos  xususiyatlari 
xo‘jalik  protsessual  qonunchiligida  belgilab  qo‘yilgan.  Shuningdek, 
korporativ  munosabatlar  harakteri  tijorat  yuridik  shaxslar  huquqiy 
maqomini belgilovchi qator qonunlar, jumladan “Aksiyadorlik jamiyati va 
aksiyadorlarning  huquqlarini  himoya  qilish  to‘g‘risida”gi,  “Mas’uliyati 
cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”gi, “Xo‘jalik 

---

20 
 
shirkatlari  to‘g‘risida”gi  qonun  va  shu  kabi  qonunlarda  o‘z  ifodasini 
topgan
1
. 
Ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solishda  fuqarolik  huquqi  ushbu 
munosabatlarni tartibga solish uslubi va bunday munosabatlarni doirasi va 
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Fuqarolik huquqi bilan yondosh, turdosh 
bo‘lgan  huquq  sohalari  –oila  huquqi,  mehnat  huquqi,  xalqaro  xususiy 
huquq  hisoblanadi.  Ular  bilan  umumiylik  shundan  iboratki,  fuqarolik 
huquqining  ko‘pgina  kategoriyalari,  institutlari  ushbu  turdosh  huquq 
sohalarida  ham  qo‘llaniladi.  Shuningdek,  fuqarolik  huquqiy  normalar 
ushbu  huquq  tarmoqlari  uchun  subsidiar  huquqiy  tartibga  solish 
funksiyasini  bajaradi.  Lekin  ular  o‘rtasida  alohida  o‘ziga  xosliklar  ham 
mavjud. Masalan, oila huquqi shaxsiy va mulkiy munosabatlarni  o‘rgansa 
ham,  undagi  ishtirokchi  subyektlar  doirasi  cheklangan.  Oila  huquqi  er-
xotin,  ota-onalar  va  bolalar  o‘rtasidagi,  yaqin  qarindoshlar,  oilaning 
boshqa a’zolari o‘rtasidagi, farzandlikka olish, davlat organlarining oilani 
mustahkamlash,  oilaga,  voyaga  yetmagan  bolalarga  moddiy  yordam 
ko‘rsatishga doir munosabatlarni tartibga soladi. 
Nikoh  va  oilaga  oid  munosabatlar  maxsus  huquqiy  manba  – 
O‘zbekiston  Respublikasi  oila  kodeksi  normalari  bilan  tartibga  solinadi. 
Oila  huquqida  shaxsiy  huquqiy  munosabatlar  ustunlik  qiladi  va  uning 
hosilasi  sifatida  mulkiy  munosabatlar  vujudga  keladi.  Ushbu  holat  oila 
huquqi  tomonidan  tartibga  solinadigan  mulkiy  munosabat  mohiyatini  aks 
ettiradi.  Masalan,  mulkiy  harakterdagi  aliment  majburiyatlari  boshqa 
mulkiy  majburiyatlardan  emas  balki,  shaxsiy,  oilaviy  (nikoh  asosida  er-
xotinlik,  bobo  va  nabira  o‘rtasidagi  qarindoshlik)  munosabatidan  kelib 
chiqadi. 
Oila  huquqi  tomonidan  tartibga  solinadigan  mulkiy  munosabatlar 
doirasi  qonun  bilan  qat’i  belgilab  qo‘yilgan.  Jumladan,  ota-onaning  o‘z 
voyaga  yetmagan  farzandarini  boqish  va  tarbiyalash  majburiyati,  voyaga 
etgan  bolalarning  mehnatga  layoqatsiz  ota-onalariga  ta’minot  berish 
majburiyati.  Bu  o‘rinda  shuni  ham  unutmaslik  lozimki,  ba’zi  mulkiy 
munosabatlar  garchi  ular  oila  a’zolari  o‘rtasida  amalga  oshirilsa  ham 
masalan,  oldi-sotdi,  hadya,  ijara,  ayirboshlash  shartnomasi  oila  huquqi 
normalari  bilan  emas,  balki  fuqarolik  huquqi  normalari  bilan  tartibga 
solinadi.  
Xodim  bilan  ish  beruvchi  o‘rtasidagi  munosabatlar  mehnat 
munosabatlari  hisoblanadi  va  alohida  huquq  tarmog‘i  bo‘lgan  mehnat 
huquqi  bilan  tartibga  solinadi.  Mehnat  shartnomasi,  mehnat  muhofazasi, 
mehnat  intizomi,  ta’tillar,  ish  haqi  va  mukofotlar,  ish  vaqti  va  dam  olish 
                                                           
1
 Раҳмонқулов Ҳ.Р., Гуломов С.С. Корпоратив ҳуқуқ. Дарслик. – Т.: ТДЮИ, 2006. 474 б. 

---

21 
 
vaqti,  ijtimoiy  sug‘urta  va  mehnat  bilan  bog‘liq  boshqa  huquqiy 
munosabatlar  garchi  xususiy  munosabatlarga  o‘xshab  ketsa  ham  mehnat 
huquqi normalari bilan tartibga solinadi. 
Mamlakatimizda  bozor  munosabatlari  tizimini  shakllanishi  va 
rivojlanishi  tadbirkorlik  faoliyatini huquqiy  tartibga  solish  va  tadbirkorlik 
subyektlari  huquqiy  maqomini  belgilash  bo‘yicha  munosabatlar  sohasiga 
alohida  yondashuv  bo‘lishini  taqazo  etmoqda.  Bugungi  kunda  bu  sohada 
juda  ulkan  normativ-huquqiy  negiz  mavjud.  Shu  munosabat  bilan 
tadbirkorlik  huquqi  (biznes  huquqi,  xo‘jalik  huquqi)  alohida  huquq 
tarmog‘i  mavjud  degan  nuqtayi  nazarlar  ham  ilgari  surilgan.  Bu  o‘rinda 
shuni qayd etish o‘rinliki, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi asosiy 
normalar  ko‘lami  fuqarolik-huquqiy  harakterga  ega  (tijorat  yuridik 
shaxslari 
maqomi, 
tadbirkorlik 
faoliyatini 
amalga 
oshirishni 
rasmiylashtiruvchi xo‘jalik shartnomalari va shu kabilar). Shu sababli ham 
ba’zi  olimlar  tadbirkorlik  huquqi  mustaqil  huquq  tarmog‘i  emas,  balki 
kompleks  huquq  tarmog‘i  (ya’ni,  o‘zida  ham  fuqarolik-huquqiy  ham 
ma’muriy-huquqiy  normalarni  birlashtiruvchi)  deb  hisoblaydi.  Boshqa 
olimlar  esa,  tadbirkorlik  huquqini  alohida  huquq  tarmog‘i  sifatida  tan 
oladilar.  Ushbu  masalalar  bo‘yicha  ilmiy  muammolar  tahliliga  chuqur 
kirishmagan  holda  shuni  e’tirof  etish  lozimki,  tadbirkorlik  huquqi 
mutaxassislik  o‘quv  fani,  ilmiy  tadqiqotlar  yo‘nalishi,  normativ-huquqiy 
materiallar  tizimi  sifatida  mavjud  bo‘lgan  hollarda  ham  u  fuqarolik-
huquqiy normalar ta’siri doirasida bo‘ladi deb hisoblash mumkin. 
Tadbirkorlik huquqidan farqli ravishda xalqaro xususiy huquq milliy 
huquq  tizimida  alohida  huquq  tarmog‘i  hisoblanadi.  Xalqaro  xususiy 
huquq  fuqarolik  huquqidan  farqli  ravishda  chet  el  elementi  ishtirok 
etadigan  mulkiy  va  shaxsiy  nomulkiy  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarni 
tartibga  soladi.  Dunyo  miqyosida  globallashuv  jarayonlarining,  turli 
mamlakatlar  o‘rtasidagi  iqtisodiy,  ilmiy,  madaniy  aloqalarni  avj  olishi 
xalqaro  xususiy  huquqiy  munosabatlar  doirasini  va  ko‘lamini  tobora 
kengaytirib bormoqda. 
Turli  yuridik  shaxslar  va  fuqarolarni  yer,  suv,  o‘rmon  va  boshqa 
tabiiy  resurslardan  foydalanish  sohasidagi  munosabatlar  yer  huquqi, 
ekologiya huquqi, o‘rmon huquqi, tog‘-kon huquqi bilan tartibga solinadi. 
FKning  2-moddasi  beshinchi  qismiga  ko‘ra  mulkiy,  shartnomaviy 
munosabatlarga,  oilaviy  munosabatlarga,  mehnat  munosabatlariga  va 
tabiiy  resurslardan  foydalanish  hamda  atrof-muhitni  muhofaza  qilish 
munosabatlariga  nisbatan  fuqarolik  qonun  hujjatlari  bu  munosabatlar 
maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo‘llaniladi. 

---

22 
 
Fuqarolik  huquqi  ommaviy  huquq  tarmoqlari  bo‘lgan  ma’muriy 
huquq,  soliq  va  bojxona  huquqi,  moliya  huquqi,  Konstitutsiyaviy  huquq 
bilan  ham  o‘zaro  bog‘liqlik  va  o‘ziga  xoslik  xususiyatlariga  ega.  Mulkiy 
munosabatlar  ommaviy  huquqiy  normalar  bilan  ham  tartibga  solinishi 
mumkin.  Masalan,  muayyan  davlat  idorasini  o‘z  vakolati  doirasida  qabul 
qilgan  huquqni  qo‘llash  aktiga  muvofiq  muayyan  mol-mulk,  binolar, 
inshootlar  bir  davlat  tuzilmasidan  boshqa  davlat  tuzilmasi  balansiga 
o‘tkazilishi mumkin.  
Bunda 
davlat 
idoralari 
bir-birlariga 
nisbatan 
bo‘ysunish 
munosabatida bo‘ladi va u ma’muriy-huquqiy munosabatlar hisoblanadi va 
ma’muriy  huquq  bilan  tartibga  solinadi.  Agarda  bunday  mulkiy 
munosabatlarda  davlat  idoralari  va  davlatga  qarashli  yuridik  shaxslar 
fuqarolik  muomalasini  ishtirokchisi  sifatida  bir-birlariga  nisbatan  teng 
huquqqa ega bo‘lsa, o‘z erk-irodalari bilan ishtirok etsa va shu munosabat 
doirasida  bir  subyekt  ikkinchi  subyektga  o‘z  erkini  buyruq  sifatida 
o‘tkazish  imkoniyatiga  ega  bo‘la  olmasa,  bunday  munosabatlar  fuqarolik 
huquqiy munosabatlar hisoblanadi. 
FK  2-moddasi  oltinchi  qismiga  ko‘ra  bir  tarafning  ikkinchi  tarafga 
ma’muriy bo‘ysunishiga asoslangan mulkiy munosabatlarga, shu jumladan 
soliq,  moliyaviy  va  boshqa  ma’muriy  munosabatlarga  nisbatan  fuqarolik 
qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar 
bundan mustasno. 
Fuqarolik  huquqi  mustaqil  huquq  tarmog‘i  sifatida  nafaqat  o‘z 
predmetiga  balki  o‘zini  tartibga  solish  uslubiga  ega.  Fuqarolik  huquqi 
o‘zini  tartibga  solish  uslubi  orqali  fuqarolik  huquqiy  munosabat 
ishtirokchilariga,  ularning  xatti-harakatlariga  ta’sir  ko‘rsatadi,  ularni 
yo‘naltiradi.  Bunda  qo‘llaniladigan  maxsus  vositalar  va  usullar  yig‘indisi 
fuqarоlik huquqini tartibga solish uslubi hisoblanadi.  
Ma’lumki,  muayyan  huquq  tarmoqlari  masalan,  jinoyat  huquqi, 
ma’muriy  huquq  normalarida  qo‘riqlash  funksiyasi  ustuvor  namoyon 
bo‘ladi.  Ya’ni,  ular  huquqbuzarliklar  uchun  qo‘llaniladigan  sanksiyalar 
ko‘rinishida  bu  holat  mujassamlanadi.  Bundan  farqli  ravishda  fuqarolik 
huquqi  normal  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarni  tartibga  soladi.  Bu  esa 
bunday  huquqiy  munosabatlarga  ta’sir  ko‘rsatish  xususiyatlaridagi  o‘ziga 
xosliklarni  keltirib  chiqaradi.  Bunday  xususiyatlar  quyidagilarda  yaqqol 
ko‘rinadi: 
birinchidan,  fuqarolik-huquqiy  munosabat  doirasida  ishtirok  etuvchi 
subyektlar  ularni  ma’muriy,  davlat  huquqiy  maqomi  qanday  bo‘lishidan 
qat’i nazar teng huquqqa ega subyektlar sifatida ko‘riladi;  

---

23 
 
ikkinchidan,  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarni  tartibga  solishda 
subyektlarga  imkon  boricha  erkinlik,  mustaqillik,  tashabbuskorlik  taqdim 
etiladi.  Ular  o‘zlari  uchun  maqbul  xatti-harakat  modellarini  tanlash, 
belgilash imkoniyatlariga egadirlar; 
uchinchidan,  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarni  tartibga  solishda 
huquqiy  normalar  bilan  birgalikda  nohuquqiy  manbalar,  masalan,  ish 
muomalasi  odatlari  keng  qo‘llanishga  yo‘l  qo‘yiladi.  Fuqarolik  qonun 
hujjatlarida  imperativ  me’yorlardan  ko‘ra  dispozitiv  me’yorlar  kengroq 
doirada  belgilab  qo‘yilgan.  Fuqarolik-huquqiy  me’yorlarni  buzganlik 
uchun  belgilanadigan  javobgarlik  ko‘proq  mulkiy  harakterdagi  choralar 
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi; 
to‘rtinchidan,  buzilgan  fuqarolik  huquqlarini  o‘zini  o‘zi  himoya 
qilish,  hakamlik  sudlari  orqali  himoya  qilish  va  fuqarolik  sudlari  orqali 
da’vo  qo‘zg‘atish  orqali  himoya  qilish  imkoniyatlari  ham  fuqarolik-
huquqiy 
tartibga 
solish 
va 
himoya 
qilish 
uslubining 
muhim 
xususiyatlaridan hisoblanadi; 
beshinchidan,  fuqarolik  huquqlarini himoya  qilish  usullari  ham  juda 
keng.  Masalan,  fuqarolik  huquqini  tan  olish,  huquq  buzilishidan  oldingi 
holatni  tiklash,  huquqbuzarlik  harakatlariga  chek  qo‘yish,  yetkazilgan 
zararlarni  qoplash,  ma’naviy  zararni  undirish  va  shu  kabi  choralar 
qo‘llanishda namoyon bo‘ladi.