Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

tenglikka,  mulkiy  jihatdan    mustaqillikka  va  erk  muhtoriyatiga 
asoslangan  subyektlar  o‘rtasidagi  mulkiy  va  shaxsiy-nomulkiy 
munosabatlarni  tartibga  soladigan  hamda  mustahkamlaydigan 
huquqiy normalar yig‘indisidir. 
 
Jamiyatda barcha huquq sohalari yagona huquq tizimini tashkil etadi. 
Ushbu  huquq  sohalari  odatda  ikki  asosiy  huquq  tizimilariga  ajratiladi: 
ommaviy  huquq  va  xususiy  huquq  tizimlari.  Ommaviy  huquq  tarkibiga 
kirgan  huquq  sohalari  tomonidan  tartibga  solinadigan  munosabatlar  tikka 
chiziq  (vertikal)  ahamiyatga  ega  bo‘lgan,  ya’ni  bir  tarafning  ikkinchi 
tarafga ma’muriy bo‘ysunishiga asoslangan munosabatlardan iborat. 
Xususiy  huquq  ham  muayyan  huquq  sohalaridan  tashkil  topgan 
huquq  tizimidan  iborat.  Ushbu  tizimga  kirgan  huquq  sohalari  vositasida 
jamiyat  a’zolari,  davlat  tashkilotlarining  xususiy  manfaatlari  ifodalangan, 
mustaqillik va yakka mulkdorlarning (jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar) 
tashabbuskorligiga  asoslangan  munosabatlar  tartibga  solinadi.  Bunday 
munosabatlar yoyiq chiziq (gorizontal) ahamiyatga ega bo‘lgan, ya’ni bir 
tarafning  ikkinchi  tarafga  huquqiy  jihatdan  bo‘ysunishiga  asoslanmagan, 
mustaqillik  va  teng  huquqqa  ega  bo‘lgan  ishtirokchilar  o‘rtasida  vujudga 
keladigan munosabatlardan iborat
1
. 
 
Mamlakatimizda va xorijiy yuridik adabiyotlarda «xususiy huquq» 
iborasi  ham  ishlatiladi.  Tor  ma’noda  xususiy  huquq  aynan  fuqarolik 
huquqini  anglatadi.  Keng  ma’noda  xususiy  huquq  tarkibiga  fuqarolik 
huquqi  bilan  birga  oila  huquqi,  mehnat  huquqi  va  tadbirkorlik  huquqi 
sohalari kiradi. 
 
Fuqarolik  huquqining  mohiyati  u  tomonidan  tartibga  solinadigan 
ijtimoiy  munosabatlar  mazmunida  o‘z  ifodasini  topadi.  Yuqorida  bunday 
                                                           
1
 Раҳмонқулов Ҳ.Р. Ўзбекистон Республикасининг миллий ҳуқуқ тизими. Ўқув қўлланма. Т.: 2004. -6-7 б. 

---

16 
 
ijtimoiy munosabat g‘oyatda keng doirani qamrab olishi qayd etib o‘tilgan 
edi.  Bunday  munosabatlar,  eng  avvalo,  kishilar  va  boshqa  subyektlar 
o‘rtasidagi  moddiy  va  nomoddiy  ne’matlarga  nisbatan  odatdagi  kundalik 
ehtiyojlarni 
qondirishga 
qaratilgan 
doimiy, 
takrorlanib 
turuvchi 
harakatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi.  
O‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  2-moddasida 
fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlar doirasini 
belgilashga bag‘ishlangan. Unga ko‘ra fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik 
muomalasi  ishtirokchilarining  huquqiy  holatini,  mulk  huquqi  va  boshqa 
ashyoviy  huquqlarning,  intellektual  faoliyat  natijalariga  bo‘lgan 
huquqlarning  vujudga  kelish  asoslarini  hamda  ularni  amalga  oshirish 
tartibini  belgilaydi,  shartnoma  majburiyatlari  va  o‘zga  majburiyatlarni, 
shuningdek,  boshqa  mulkiy  hamda  u  bilan  bog‘liq  shaxsiy  nomulkiy 
munosabatlarni  tartibga  soladi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  bunday 
munosabatlarning asosiy qismini mulkiy munosabatlar tashkil qiladi.  
 
 
 
Mulkiy  munosabatlar  o‘z  mazmuniga  ko‘ra  mol-mulk  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan  munosabatlar,  u  mohiyatan  moddiy-iqtisodiy  munosabat 
hisoblanadi.  Ya’ni,  turli  moddiy  ashyolar,  ishlab  chiqarish  vositalari, 
iste’mol  buyumlari,  umuman  kishilarning  fuqarolik  huquqining  boshqa 
subyektlarini xuddi shunday mahsulotlarni yaratish, egallash, foydalanish, 

---

17 
 
tasarruf  etish,  fuqarolik  muomalasiga  kiritish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi.  
Albatta,  moddiy-iqtisodiy,  mulkiy  munosabatlarning  barchasi  ham 
fuqarolik  huquqiy  normalar  ta’siri  ostida  emas.  Ularning  ba’zilari 
huquqning  boshqa  tarmoqlari  bilan  ham  tartibga  solinadi.  Jumladan,  bir 
subyektning  ikkinchi  subyektga  ma’muriy  bo‘ysunishi  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan  mulkiy  munosabatlar  ma’muriy  huquq  normalari  bilan,  turli 
subyektlardan  soliqlarni  undirish  va  ularni  to‘plash  bilan  bog‘liq 
munosabatlar  soliq  huquqi  bilan,  to‘plangan  pul  mablag‘larini  budjet 
orqali taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar moliya huquqi bilan, 
yer,  o‘rmon  bilan  bog‘liq  munosabatlar  yer  huquqi  normalari  bilan,  ish 
beruvchi  va  xodim  o‘rtasidagi  mehnat  munosabatlari  mehnat  huquqi 
normalari bilan tartibga solinadi. 
Fuqarolik  huquqiy  normalar  asosan  muayyan  ekvivalentlik 
(barobarlik,  teng  qiymatlik)  bo‘yicha  belgilanadigan  qiymat,  baho,  hajm, 
miqdor  bilan  ifodalanadigan  va  ishtirokchilari  teng  darajada  ko‘riladigan 
mulkiy  munosabatlarni  tartibga  soladi.  Mulkiy  munosabatlardagi 
ekvivalentlik  subyektlarni  manfaatdorligini  va  adolatni  ta’minlovchi 
mezon  hisoblanadi.  Fuqarolik  huquqiy  normalar  orqali  moddiy-iqtisodiy 
munosabatlar maxsus yuridik shaklda ya’ni, mulkiy huquqiy munosabatlar 
shaklida rasmiylashtiriladi va mustahkamlanadi.  
Fuqarolik  huquqida  mulkiy  munosabatlar  ham  ishlab  chiqarish 
munosabatlarining ham iste’mol munosabatlarining huquqiy shakli sifatida 
ko‘riladi.  Bunday  munosabatlarga  subyektlar  o‘z  erki  irodasi  bilan,  o‘z 
manfaatlarini  ko‘zlab  kirishadilar.  Bu  holat  fuqarolik-huquqiy 
munosabatlarning eng muhim belgisi hisoblanadi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mulkiy  munosabatlarning  katta  guruhini  mulk  huquqi  va  boshqa 
ashyoviy  huquqlarning,  intellektual  faoliyat  natijalariga  bo‘lgan  mulkiy 
huquqlarning vujudga kelish asoslari hamda ularni amalga oshirish tartibi 
bilan  bog‘liq  bo‘lgan  munosabatlar  tashkil  etadi.  Jumladan,  xususiy 
mulkdor  va  uning  vakolatlari,  ommaviy  mol-mulkning  huquqiy  rejimi,