Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

E’tibor  qiling!  So‘roq  qilinuvchi  bergan  ma’lumotlarning 

ishonchliligini  tekshirish  jarayonida:  1)  u  tergovga  ma’lum 

bo‘lmagan,  lekin  tergov  qilinayotgan  jinoyatni  amalda  sodir  etgan 

shaxs  bilishi  kerak  bo‘lgan faktlar  va  tafsilotlarni  xabar  qilganini; 2) 

so‘roqda  xabar  qilingan  faktlar  tergovchi  qo‘lga  kiritgan  boshqa 

dalillar bilan tasdiqlanishi yoki tasdiqlanmasligini aniqlash zarur. O’z-

o‘ziga tuhmat qilishni fosh etishda ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan 

joyda  tekshirish,  olingan  ko‘rsatuvlarni  boshqa  dalillar  bilan 

sinchiklab solishtirish katta rol o‘ynashi mumkin.  

---

 

278 

Gumon  qilinuvchiga  qarama-qarshi  ruhiy  kechinmalar  xos 

ekanligini  hisobga  olish  lozim.  Bir  tomondan,  u  tergov  o‘zining 

aybdorligini tasdiqlovchi dalillarga ega emasligini o‘ylab, qilmish uchun 

jinoiy  javobgarlikdan  qutulib  qolishga  umid  qiladi,  boshqa  tomondan 

esa  –  ushlanganlik  va  qo‘qqisdan  so‘roqqa  chaqirilganlik  uning  jinoyat 

fosh  etilmay  qolishiga  bo‘lgan  umidlarini  chippakka  chiqaradi,  qilmish 

uchun  javobgarlik  va  jazoning  muqarrar  ekanligi  haqidagi  o‘ylarini 

junbushga  keltiradi.  Bu  ruhiy  kechinmalar  gumon  qilinuvchi  yuzaga 

kelgan  vaziyatga  to‘g‘ri  baho  berishini  qiyinlashtiradi,  u  noto‘g‘ri 

qarorlar  qabul  qilishiga  olib  keladi  va  tergovchi  bundan  foydalanishi 

lozim.  

Gumon  qilinuvchini  so‘roq  qilish  taktikasi  ehtiyotkorlikka 

asoslanishi lozim, chunki mazkur sub’ektga nisbatan gumon favqulodda 

vaziyat,  tuhmat,  yanglishish  yoki  xato  qilish  natijasida  yuzaga  kelgan 

bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ushlanganlik va qamoqqa olinganlikning 

o‘ziyoq  irodasi  bo‘sh,  ta’sirchan  odamni,  hatto  u  qilmishda  aybdor 

bo‘lmasa  ham,  o‘z-o‘ziga  tuhmat  qilishga  olib  kelishi  mumkin.  SHu 

sababli so‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan jinoyatga daxldorligini 

sinchiklab  tekshirish,  undan  faqat  jinoyatni  shaxsan  sodir  etgan 

odamgina biladigan ma’lumotlarni olish juda muhimdir.  

So‘roq qilinuvchining tergov qilinayotgan qilmishga daxldorligidan 

u  ma’lum  faktlarni  (masalan,  jabrlanuvchi  bilan  tanishligini) 

yashirayotgani, shuningdek u sodir etilgan jinoyat holatlaridan xabardor 

ekanligiga  ishora  qiluvchi  (masalan,  jabrlanuvchining  alohida  belgilari 

to‘g‘risidagi)  ma’lumotlarni  beixtiyor  xabar  qilgani  dalolat  berishi 

mumkin. 

Gumon  qilinuvchilarni  so‘roq  qilish  jarayonida  ular  ba’zan  alibiga 

havola  qiladilar.  Bunday  alibi  tekshirilishi  lozim.  Atroflicha  so‘roq 

qilish  gumon  qilinuvchi  u  tergov  qilinayotgan  jinoyatni  sodir  etgan 

bo‘lishi  mumkin  emasligini  bildirayotib  ko‘rsatgan  vaqtda  muayyan 

joyda  bo‘lishga  yo‘ldosh  holatlar  va  tafsilotlarni  bilmasligini  namoyish 

etishi mumkin. Masalan, ko‘rsatilgan vaqtda mazkur kinoxonada boshqa 

film  namoyish  etilgani,  diskotekada  go‘yoki  u  erda  bo‘lgan  so‘roq 

qilinuvchi bilmaydigan favqulodda hodisa sodir bo‘lgani aniqlanadi. 

So‘roq  qilish  jarayonida  gumon  qilinuvchining  jinoyat  sodir 

etilgandan  keyingi  harakatlari  to‘g‘risidagi  ma’lumotlardan  ham 

foydalanish  zarur.  Masalan,  ayrim  jinoyatchilar  o‘zlari  ushlangunga 

qadar  tergov  jarayoni  va  uning  natijalariga  qiziqish  bildiradilar,  hodisa 

sodir  bo‘lgan  joyda  nima  topilganini  surishtiradilar,  jabrlanuvchi 

---

 

279 

sog‘lig‘ining  holatini  aniqlashga  harakat  qiladilar  va  h.k.  Boshqa 

hollarda 

mazkur 

sub’ektning  yuz  bergan  voqeaga  nisbatan 

namoyishkorona befarqligi atrofdagilar ko‘ziga yaqqol tashlanadi yoki u 

aybsiz jazoga tortilishi mumkinligi haqida gapirib tahlikaga tushadi. 

So‘roq qilish jarayonida dalillarni ko‘rsatish va gumon qilinuvchini 

uning sodir etilgan jinoyat xususidagi ruhiy iztiroblarini kuchaytiradigan 

usullarni  qo‘llashdan  uyg‘unlikda  foydalanish  maqsadga  muvofiq. 

Qilmish va uning og‘ir oqibatlari ta’sirida gumon qilinuvchining vijdon 

azobini  kuchaytirish,  javobgarlikni  engillashtiradigan  holatlarni  unga 

tushuntirish  orqali  so‘roq  qilinuvchi  o‘z  pozitsiyasini  o‘zgartirishiga 

erishish mumkin. 

Ayblanuvchini so‘roq qilish tergovchi ayblov e’lon qilish va so‘roq 

qilinuvchi  jinoyatni  sodir  etishda  aybdorligini  fosh  qilish  uchun  etarli 

dalillarga  ega  bo‘lganda  o‘tkaziladi.  To‘plangan  dalillar  tizimida 

bo‘shliqlar  va  ziddiyatlar  mavjud  bo‘lgan  holda  tergovchining  ahvoli 

og‘irlashadi. Bu holda so‘roqni avval dalillarni ko‘rsatmasdan o‘tkazish, 

mazmuni  sodir  etilgan  jinoyat  holatlari  va  tafsilotlarini  tergovchi 

bilishidan  dalolat  beruvchi  savollarni  qo‘yish  taktik  jihatdan  to‘g‘ri 

bo‘ladi. Bunday xabardorlik hodisa sodir bo‘lgan joydagi sharoit tahlili, 

shohidlar,  jabrlanuvchilar,  guvohlarning  ko‘rsatuvlariga,  shuningdek 

ayblanuvchining  jinoyat  sodir  etilishidan  oldingi  va keyingi  xulq-atvori 

xususiyatlarini tavsiflovchi ma’lumotlarga asoslanadi. 

So‘roq  qilish  jarayonida  ayrim  dalillarning  ta’sirlantiradigan 

kuchidan  foydalanish  ham  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Bunda  ular 

shunday  ko‘rsatilishi  lozimki,  so‘roq  qilinuvchida  tergovchi  uning 

barcha  xatti-harakatlaridan  xabardor  ekanligiga,  aybi  uzil-kesil  fosh 

qilinishi muqarrar ekanligiga ishonch paydo bo‘lishi lozim. 

Jinoyatchilarga  ko‘pincha  aybini  qisman  bo‘yniga  olish  yoki 

mutlaqo iqror bo‘lmasdan jinoiy javobgarlikdan qutilishga harakat qilish 

xosdir.  Tergovchining  vazifasi  har  bir  ayblanuvchining  ruhiy 

xususiyatiga mos holda taktik usullarni qo‘llab, to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatuv 

olishdir. 

Ayblanuvchini  so‘roq  qilishdan  avval  jinoyat  ishini  yana  bir  bor 

ko‘rib  chiqib,  kerakli  joylaridan  -  hujjatlaridan  alohida  yozma  izohlar 

olish  lozim  chunki,  so‘roq  vaqtida  ular  zarur  bo‘lib  qolishi  mumkin. 

Ayblanuvchiga  qo‘yiladigan  savollarni  tuzishda  esa  ayblanuvchining 

javobini  va  uning  turli  xillarini  taxminan  bo‘lsa  ham  nazarda  tutgan 

holda tayyorgarlik ko‘riladi. 

 

---

 

280 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tergovchi  so‘roq  o‘tkazish  vaqtida  yuqorida  ko‘rsatilgan  to‘rt 

holatning  qaysi  biri  bilan  to‘qnash  kelganini  bila  olmaydi.  SHuning 

uchun  ayblanuvchilarni  so‘roq  qilish  paytida  ikki  muhim  qoidani 

nazarda tutishi lozim: birinchidan, ayblanuvchining aybiga iqror bo‘lish 

yoki  bo‘lmaslikdan  qat’i  nazar,  uning  ko‘rsatuvini  tekshirish  zarur  va 

ikkinchidan,  tergovda  aybini  bo‘yniga  olmagan  ayblanuvchilarning 

ko‘rsatuvi  ”albatta  yolg‘on  bo‘ladi”  degan  xulosa  hosil  bo‘lmasligi 

lozim. 

So‘roq o‘tkazish ayblanuvchiga ayb e’lon qilish to‘g‘risidagi qaror 

bilan  tanishgandan  so‘ng  o‘tkaziladi.  Jinoyat  ishining  xususiyatiga  va 

alomatlariga  qarab  aybini  e’lon  qilish  to‘g‘risidagi  qarorida  ayblash 

uchun  umumiy  yuridik  asoslarni  keltirish  kifoyadir,  ba’zida  esa  dalil 

manbaini  ham  ko‘rsatish  mumkin,  lekin,  ayrim  faktlarni,  ashyoviy-

dalillarni  ma’lum  qilishga  shoshilmaslik  kerak,  chunki  ular  so‘roqning 

keyingi bosqichlarida zarur bo‘lib qoladi.  

So‘roq  yaxshi  natijalar  berishi,  uni  muvaffaqiyatli  o‘tishi  uchun 

tayyorgarlik  ko‘rish  vaqtida  tergovchi  ayblanuvchining  shaxsini 

o‘rganishi va aniqlashi lozim. 

Ayblanuvchining  shaxsini  belgilovchi  xususiyatlar:  uning  xizmat 

sohasi,  turmushi,  atrofidagi  tanish-bilishlari  bilan  aloqasi  va  boshqa 

tergovga  kerak  bo‘lgan  ma’lumotlardir.  Ularni  tezkor  harakatlar  va 

guvohlarni  so‘roq  qilish  yo‘li  bilan  aniqlash  mumkin.  Bu  ma’lumotlar 

so‘roq  vaqtida  ayblanuvchining  yolg‘on  ko‘rsatuvini  ochib  tashlashga 

yordam  beradi.  So‘roq  takroriy  o‘tkazilganda  ham  tayyorgarlik 

ko‘rishga  to‘g‘ri  keladi  chunki,  birinchi  so‘roqdan  olingan  ko‘rsatuvni