Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ob’ektlarning tuzilishi va fazoviy tarkibini tadqiq etish uslubi.
Materiallar, moddalar va buyumlarning tuzilishi va fazoviy tarkibini 
o‘rganish uchun aksariyat hollarda metalografiya uslublari va rentgen 
tahlilidan foydalaniladi.
Metallografik tadqiq etish, masalan, metallarning puturdan ketishi, 
yong‘in, avariya yoki portlashga sabab bo‘lgan-bo‘lmaganligini, yoxud 
uning oqibati ekanligini aniqlash imkonini beradi. YOng‘in zonasi va 
markazini aniqlashda metallografiya uslublari yordamida metall 
buyumlarning issiqlik darajasini va qizish muddatini belgilash mumkin 
bo‘ladi. Metall va qotishmalar qizdirilganda ularning sirtida turli ranglar 
o‘zgaradi. Ular yordamida metall va qotishmalar issiqlik darajasi va vaqt 
nuqtai nazaridan intervalini bilib olish mumkin.
Materiallar va moddalarni kriminalistik ekspertiza qilish 
amaliyotida rentgen tahlili uslublari va vositalari keng tarqalgan. Bu 
orqali ashyoviy dalillarning fazoviy tarkibi va uning tuzilishidagi 
o‘zgarishlarni puxta aniqlash mumkin. Mazkur uslubdan kristallsimon 
tuzilishga ega bo‘lgan deyarli barcha ob’ektlarni tadqiq etishda 
foydalanish mumkin. 
Rentgen yordamida fazoviy tahlil tadqiqoti tez va puxta 
o‘tkazilishini ta’minlaydi, bu orqali olingan ko‘rsatkichlar esa, 
avtomatlashtirilgan holda ishlab berish uchun EHM ga kiritilishi 
mumkin. 
Hozirgi vaqtda tahlil qilishning bunday usuli giyohvand moddalar, 
Ma'lumot uchun! Hromotografik uslub moddalarning fraktsiya va 
molekulyar tarkibini aniqlash imkonini beradi. Uning mohiyati 
shundan iboratki, tadqiq etilayotgan moddaning tarkibiy qismlarini 
ajratish va ajratilganlarni tahlil qilishdan iboratdir. Ekspertiza 
amaliyotida hromotografiyaning bir necha hillari qo'llanib kelinadi. 
Tarkibiy qismlarni bo'lish usuliga qarab, tadqiq etilayotgan modda: 
qog'oz, yupqa qatlamli, gaz-suyuqlik, ustunsimon hromotografiya 
kabilarga bo'linadi. 

---

52 
qimmatli qog‘ozlar va hujjatlarning materialini, lak-bo‘yoqlarni, 
binokorlik 
materiallarini, 
farmatsevtika 
preparatlarini, 
zaharli 
moddalarni, kimyoviy tolalarni, metall va qotishmalardan tayyorlangan 
buyumlarni tadqiq etishda muvafaqqiyatli qo‘llanmoqda.
YUpqa qatlamli xromotografiya eng ko‘p tarqalgan uslub bo‘lib, 
organik tarzda paydo bo‘ladigan ob’ektlar-giyohvand moddalar, dori-
darmonlar, bo‘yoqlar, zaharli kimyoviy moddalar, siyoh, neft 
mahsulotlari, yog‘, moy va boshqa moddalarni tahlil etishda qo‘llaniladi. 
Xromotografiya deb ikki bosqichdan iborat tadqiqot uslubiga 
aytiladi. Birinchi bosqichda tadqiq etilayotgan moddaning tarkibiy 
qismlari ajratiladi, ikkinchi bosqichda esa, ajratilgan har bir qism tahlil 
etiladi.
Hujjatlar texnik jihatdan tahlil etilganida yupqa qatlamli uslub 
yordamida turli tarkib bo‘yicha tayyorlangan bir xil rangdagi siyohlarni 
ajratishgina emas, balki texnik jarayonlarning tebranishi bilan bog‘liq 
farqni ro‘yxatga olish ham mumkin. Bu uslub to‘qimachilik tolalarining 
buyoqlarini tahlil etish vaqtida keng qo‘llaniladi. Organik moddalar va 
ularning aralashmalari qaysi guruhga mansubligini, tadqiq etilayotgan 
moddalarning sifat va miqdor tarkibini, bir xilligi yoki turlicha 
ekanligini aniqlash uchun gaz-suyuqlik xromotografiyasi uslubidan 
foydalaniladi. 
Gaz xromotografiyasi jarayonida “gaz xromotografiyasi” deb 
atalgan maxsus asbob qo‘llaniladi. Hozirgi zamon xromotograflari EHM 
bilan jihozlangan bo‘lib, ular ko‘pgina ekspertiza vazifalari hal 
etilishida, jumladan neft mahsulotlari turini aniqlash, benzin, dizel 
yonilg‘isi va avtol markasini toifaga ajratish, avtomobil yonilg‘isi 
tarkibida neft mahsulotlarini aniqlash, tadqiq etilayotgan ob’ektda 
giyohvand modda bor-yo‘qligini topish, kelib chiqish manbaiga qarab 
namunalarni tabaqalashtirish mumkin. 
Ushbu 
uslubdan 
vino-aroq 
mahsulotlarini, 
oziq-ovqat 
mahsulotlarini tadqiq etishda, qon tarkibida alkogol bor-yo‘qligini 
aniqlashda, tamaki, rezina polimer materiallari, kleylar, portlovchi 
moddalar va boshqa ob’ektlarni tekshirishda, hid tarkibini tadqiq 
etishda, suyuqlik va gaz tarkibini belgilashda foydalaniladi. 
Poligrafiya uslubi “poligraf” deb ataluvchi maxsus pribor orqali 
amalga oshiriladi. Mazkur uslub suyuq moddalarni, o‘q otish 
snaryadlarini, metallar, zaharli moddalardan qolgan izlarni aniqlashda 
qo‘llaniladi. 

---

53