Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash 
Kriminalistik ekspertizalarni o ‘tkazishda, shuningdek, ekspert 
mutaxassislar kriminalistikaning ilmiy texnik vositalari bo ‘lgan turli 
asbob-uskunalar: optika, kompyuter, turli ko ‘zga ko ‘rinadigan va ko 
‘rinmaydigan nurlarni ishlatadigan moslamalarni, yoritqichlar va 
boshqalarni keng qo ‘llaydilar. 
Ekspertiza ob’ektlarini tekshirish quyidagi to‘rt bosqichlarda 
amalga oshiriladi.
1. Dastlabki tekshiruv identifikastiyaviy tadqiqotning birinchi 
bosqichi bo ‘lib, ekspertizaga yuborilgan qaror (ajrim) bilan tanishish 
ekspertiza oldiga qo ‘yilgan masalaga oydinlik kiritadi. Tekshiriladigan 
ob’ektlar va namunalar har biri alohida ko ‘zdan kechiriladi. Ob’ektlarni 
ko ‘zdan kechirishning maqsadi ularning ashyoviy dalilligini 
sifatlaydigan 
alomatlarini 
aniqlash, 
individuallik 
xususiyatlarini 

---

324 
ifodalaydigan belgilarni taxmin qilish va identifikastiya jarayonida 
ularni qo ‘llash mumkinligini aniqlashdan iboratdir.
Bu bosqichda ekspert ob’ektlarni tadqiqot uchun yaroqli-yaroqli 
emasligini, namunalar soni va sifati nuqtai-nazaridan etarliligi yoxud qo 
‘shimcha ma’lumotlar va namunalar zarurligini aniqlaydi. Bosqichning 
muhim vazifalaridan biri tadqiqot uslubini tanlash, o ‘tkaziladigan 
tekshiruvlarni 
belgilash, 
ularni 
oldinma-ketinligini 
aniqlash, 
eksperimentlarni rejalashtirishdan iboratdir. Ma’lum vaziyatlarda 
identifikastiyaviy tekshiruv shu bosqichda tugatiladi. Masalan, ekspert 
oldiga qo ‘yilgan vazifa uning vakolatiga kirmasa yoki namunalar 
etarlicha taqdim etilmasa, ekspert tekshiruvini amalga oshirish iloji yo 
‘qligi to ‘g ‘risida hujjat tuzadi. Ob’ektlarni alohida-alohida .ko ‘zdan 
kechirish maqsadi ularning ashyoviy dalil bo ‘ladigan alomatlarini, 
individuallik xususiyatlarini ifodalaydigan belgilarini aniqlash va 
identifikastiya jarayonida ularni qo ‘llashdan iboratdir. 
2. Tekshiriluvchi va namuna nusxa bo ‘lgan ob’ektlarni alohida-
alohida ko ‘zdan kechirish, tahlil qilish bu tekshiruv bosqichining 
vazifasi ashyoviy dalil bo ‘lgan va ekspertizaga yuborilgan boshqa 
ob’ektlarni har birini alohida tahlil etib, ularni individuallik xususiyatini, 
ya’ni o ‘ziga xos bo ‘lgan sifat belgilarini aniqlashdan iboratdir. 
Tekshiriluvchi ob’ekt moddiy buyum, narsa yoki uning biror 
qismidan qolgan izlari, bo ‘laklari, nusxasi va boshqasi bo ‘lishi 
mumkin. 
Otish quroli, otish natijasida hosil bo ‘lgan izlar, otilgan o ‘q va 
gilzalar, portlatishdan qolgan iz qoldiqlari, jinoyat quroli sifatida 
ishlatilgan turli buyumlar va ulardan qoladigan izlar, insonning qo ‘li va 
yalang oyoq tavonning teri tuzilishi xususiyatini tashkil qiladigan izlar, 
dastxat, odamning tashqi qiyofa tuzilishini aks ettiruvchi foto, video va 
suratlar, marhumning suyak qoldiqlari (skeleti) va boshqalar 
kriminalistik ekspertiza tekshiradigan ob’ektlar doirasiga kiradi.
Solishtirib tekshirishga olingan, tayyorlangan namuna - nusxalarni 
ham ekspert alohida kuzatib tahlil qilib yuqorida ko ‘rsatilgan 
masalalarni hal qiladi. Namuna nusxalarni tahlil qilishda ularni qaerdan, 
qachon va kimlardan olinganligi, qaysi guruhga mansubligi va indiviual 
belgilari, identifikastiya qilishga yaroqliligi aniqlanadi. 
Tekshiruvning bu bosqichida namuna va nusxalarning son-sifati, 
ekspertiza 
tayinlash 
haqidagi 
qaror, 
(ajrimda) 
ko 
‘rsatilgan 
ma’lumotlarga mos olinganligi va identifikastiya o ‘tkazishga etarli va 
yaroqli ekanligi aniqlanadi. 

---

325 
3. Tekshiruvning bu bosqichida ekspertiza ob’ektlari va ularning 
sifat-belgilari o ‘zaro solishtiriladi. Ekspertiza amaliyotida qo 
‘llanadigan umumiy uslub identifikastiya nazariyasi bo ‘lib, barcha 
ob’ektlar ikki guruhni tashkil qiladi. Identivligi (aynanligi) 
aniqlanadigan ob’ektlar – tekshiriluvchi, ya’ni ashyoviy dalillar bo ‘lib, 
ikkinchi guruhni solishtirib tekshirishga vosita bo ‘lgan namuna va 
nusxalardir.
Solishtirib 
tekshirish 
bosqichida 
ekspert 
tekshiriluvchi 
ob’ektlarning aynanligi yoki guruh mansubligini aniqlash uchun 
ulardagi sifat alomatlarini namunalardagi sifat belgilariga solishtirib 
taqqoslaydi. Har bir umumiy belgidan so ‘ng xususiy belgilar alohida-
alohida taqqoslanadi, birinchisidagi individuallik xususiyati ikkinchi 
guruhdagi ob’ektlarda takrorlangan holdagina ularning ushbu belgi bo 
‘yicha aynanligi belgilanadi.
Solishtirib tekshirish jarayonida o ‘xshashlik hollari bilan bir 
qatorda ayrim belgilar bir-biridan farq qilishi mumkin. Bu holat 
tekshiriluvchi (ashyoviy dalil) ob’ektning hosil bo ‘lish sharoitiga, unga 
daxldor bo ‘lmagan yoki manfaatdor shaxslarning harakati, ixtiyori 
ta’sirida paydo bo ‘lishi mumkin. Tekshiruv jarayonida ekspert jinoyat 
ishining ekspertizaga aloqador bo ‘lgan ayrim holatlari bilan tanishishni 
talab qilishi mumkin. Bu masala tekshiruvning dastlabki bosqichida va 
zarur bo ‘lganda keyinroq ham amalga oshiriladi.
Tekshiruvning barcha bosqichlari o ‘zaro chambarchas bog ‘liqdir, 
ular orasida qat’iy biror chegara o ‘tkazish mumkin emas, alohida tahlil 
qilishni, solishtirish chog ‘ida ham davom ettrish mumkin. Zarur bo 
‘lgan hollarda tahliliy bosqichga qaytib ayrim ob’ektlarni boshqatdan 
kuzatishga to ‘g ‘ri keladi, bunday tekshiruvda boshqa uslublar qo 
‘llanib qo ‘shimcha material (namunalar) talab qilinadi. Bu masala 
ekspert bilan ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi, sudya 
orasida amalga oshiriladigan muloqotda hal qilinadi. 
Solishtirib tekshirish jarayonida ekspert maxsus uslubni qo ‘llash 
bilan birga kriminalistik texnika vositalaridan ham keng foydalanadi, 
ayniqsa mikro va makro suratga tushirish, turli tajriba-eksperimentlar o 
‘tkazish kabi usullarni qo ‘llaydi.
4. Tekshiruv natijalarini baholash va yakun yasash bosqichida 
identifikastiya jarayonining natijalari ma’lum bo ‘lib, ular tegishli talab 
va qoidalar asosida baholanib ekspertning xulosalari shakllanadi. 
Taqqoslanib tekshirilgan ob’ektlarning bir guruhga kirishi va aynanligi 
tasdiqlanadi yoki aynanligi inkor qilinib har qaysi tekshirilgan ashyoviy 

---

326 
dalil va u bilan taqqoslangan namuna boshqa turga tegishli ekanligi 
aniqlanadi. 
Tekshirilayotgan holat, ya’ni ob’ektning aynanligini isboti yoki 
inkor qilinishi, alohida belgi sifatlarning o ‘xshashligi yoki farq qilishi 
asosida bo ‘lmasdan, belgilarning barcha yig ‘indisi asosida 
shakllanmog ‘i lozim. Shundagina xulosa ilmiy asoslangan, ob’ektiv bo 
‘ladi va jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai bo ‘lib xizmat qiladi. 
Ekspertning tadqiqoti, tekshiruv jarayoni va natijalari maxsus 
prostessual hujjat bo ‘lgan ekspert xulosasida bayon etiladi. Ekspert 
xuloasi prostessual qonuni asosida rasmiylashtiriladi (JPK 184-
moddasi), xulosa bergan ekspert uning uchun shaxsan javobgardir. 
Ekspert xulosasi boshqa prostessual hujjatlar kabi kirish, bayonot 
va yakunlovchi qismlardan iboratdir. Ekspertiza xulosasining kirish 
qismida tayinlashga asos bo ‘lgan holatlar, kim tomonidan tayinlangan, 
qanday ob’ektlar taqdim etilgan, hal qilinishi lozim bo ‘lgan masalalar 
va boshqa ma’lumotlar ifoda etiladi.
Xulosaning bayonot qismi ekspert faoliyatini ifoda etuvchi asosiy 
qism bo ‘lganligi uchun “tadqiqot” bosqichi deb nomlanib, uning 
mohiyati to ‘laroq bayon etiladi. 
Xulosaning bu qismida ekspert o ‘tkazgan barcha tekshiruvlari: 
ob’ektlarni alohida kuzatuvi, sifat belgilarining individuallik, 
mustahkamlik darajalari, taqqoslab solishtirish natijalari, xulosa 
shakllanishi qanday omillarga asoslanganligi, qo ‘llanilgan maxsus 
kriminalistik texnika vositalari, turli uslublar, o ‘tkazilgan eksperimental 
tekshiruv tajribalari va boshqa o ‘tkazilgan choralar tegishli galma-
gallikda ifoda ettiriladi va ulardan kelib chiqqan xulosa ko ‘rsatiladi. 
Ekspert tekshiruvining yakunlovchi qismi uning xulosalaridir. Bu 
qismda ekspertizaga qo ‘yilgan savollarga aniq, ravon va qisqa shaklda 
javoblar o ‘z ifodasini topadi. Xulosalar ekspert tekshiruviga qo ‘yilgan 
masalalarga nisbatan tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shaklda beriladi.
Ekspert amaliyotida ba’zi hollarda qat’iyan xulosa berish iloji bo 
‘lmaydi, taxminiy xulosa beriladi. Bunday xulosaning sababi to ‘la va 
asoslangan tarzda ekspert hujjatining tadqiqot qismida ifodalangan bo 
‘lishi kerak. 
Ayrim hollarda ekspert xulosa berishning iloji yo ‘qligi to‘g‘risida 
hujjat tuzadi (JPKning 185-moddasi). Bunday hujjatda ekspert oldiga qo 
‘yilgan savollar uning vakolati doirasiga kirmasligi, savollar huquqiy 
ma’noga ega bo‘lganligi, tekshiriladigan ob’ekt tadqiqot o‘tkazishga 

---

327 
yaroqsizligi va boshqa sabablarga ko ‘ra masalani echilishining iloji yo 
‘qligi haqidagi ma’lumotlar ko ‘rsatiladi.
Ekspert xulosasi prostessual hujjat bo ‘lib, jinoyat ishi yuzasidan 
dalil manbai sifatida xizmat qiladi va ishdagi boshqa dalillar bilan bir 
qatorda qonunda belgilangan umumiy prinstiplar asosida baholanadi.