Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

3.3. Халқаро молиявий ташкилотларнинг халқаро молия ҳуқуқи 
субъекти сифатида 
Халқаро молия кредит ташкилотларининг мақсади ва 
фаолиятининг моҳияти. 
Халқаро 
валюта-кредит 
ва 
молия 
муносабатларининг 
институционал тузилиши ўз ичига кўплаб халқаро ташкилотларни 
олади. Халқаро валюта-кредит ва молия ташкилотларини шартли 
равишда халқаро молия институтлари деб аташ мумкин. Улар 
фаолиятининг моҳияти: 
- халқаро валюта-кредит ва молия муносабатларини бир 
маромга солиб туради. 
- ўзида ҳукуматлараро муҳокама этиш учун форум ташкил этиб, 
валюта ва кредит-молия сиёсати бўйича тавсиялар ишлаб чиқади.
- ахборот йиғиш, муҳим халқаро молиявий муаммоларининг 
юзага келиши ҳамда мамлакатлар иқтисодиётини халқаро 
статистик ва илмий-тадқиқот нашрлари билан таъминлайди.
- мамлакатларга кредитлар беради. 
- жаҳон валюта тизимининг амал қилиш тамойилларини ишлаб 
чиқади. 
Бу ташкилотларни битта мақсад – жаҳон хўжалигининг 
барқарорлиги ҳамда бутунлигини таъминлаш ва жаҳон хўжалик 
бирликлари билан ҳамкорликни ривожлантириш бирлаштиради.
Кредитор мамлакатларнинг Париж клуби – ривожланган 
мамлакатларнинг 
норасмий 
ташкилотидир. 
Бу 
ерда 
мамлакатларнинг давлат қарзлари бўйича тўлов муддатларини 
бошқариш муаммолари муҳокама қилинади. Тўловни узайтириш 
мақсадида кредиторлар ташқи қарзларни қайта кўриб чиқиш
шартлари ҳақида қарздорлар билан "юзма-юз" битимлар олиб 
боради. Унинг фаолиятининг бошланиши 1956 йилга, Аргентина 
кредиторлари Парижга қарздорлар билан музокарага таклиф 
қилинган пайтга тўғри келади. Париж клубининг мажлисларида 
ХВФ, Жаҳон банки ва бошқа шу каби ташкилотлардан 
кузатувчилар иштирок этишади ва кўпинча ташқи қарзларнинг 
жорий йилда тўланиши керак бўлган қисми кўриб чиқилади. 
Лондон клуби қарздор мамлакатларнинг хусусий ташқи 
қарзларини тартибга солиш муаммоларини муҳокама қилади. 
Халқаро молия институтлари, асосан иккинчи жаҳон урушидан 
кейин пайдо бўлган.

---

45 
Халқаро молия институтларининг вужудга келиши қуйидаги 
сабаблар билан боғлиқдир. 
1. 
Хўжалик ҳаёти байналмилаллашувининг кучайиши, 
миллий чегаралардан ташқарига чиқувчи ТМК ва ТМБларнинг 
ташкил топиши. 
2. 
Жаҳон 
хўжалигида 
молиявий 
муносабатларни 
давлатлараро тартибга солишнинг ривожланганлиги. 
3. 
Жаҳон валюта тизими, халқаро валюта, кредит, 
қимматбаҳо қоғозлар ва олтин бозорларида беқарорлик 
муаммоларини ҳамкорликда ҳал қилишнинг зарурлиги. 
Халқаро молия институтларининг мақсадлари:
- халқаро молия муносабатларини барқарорлаштириш учун 
жаҳон хўжалигидаги ҳаракатларини бирлаштириш; 
- валюта ва кредит-молия муносабатларини давлатлараро 
тартибга солишни амалга ошириш; 
- жаҳон молия сиёсати стратегияси ва тактикасини ҳамкорликда 
ишлаб чиқиш ва мувофиқлаштириш. 
Халқаро молия институтларида қатнашиш даражаси ва алоҳида 
мамлакатларнинг таъсири уларнинг капиталдаги бўнагининг 
катталиги билан аниқланади.
ХВФ 
– 
аъзо 
давлатлар 
ўртасида 
валюта-кредит 
муносабатларини тартибга солиш ва уларга тўлов балансининг 
камомади билан боғлиқ валютавий қийинчиликлар пайтида чет эл 
валютасида қисқа ва ўрта муддатли кредитлар бериш йўли билан 
молиявий ёрдам кўрсатиш учун мўлжалланган ҳукуматлараро 
ташкилот. 
ХВФ БМТнинг Бреттон-Вудсдаги (1944 йил, 22 июль) халқаро 
валюта-кредит конференциясида ташкил қилинган. Конференцияда 
ташкилот низоми ролини бажарувчи “Келишув Моддаси”ни(1945 
йил 27 декабрдан кучга кирган) қабул қилди. 
Жаҳон валюта тизимининг эволюцияси натижасида ХВФ 
низоми 3 марта қайта кўриб чиқилган:
1) 1969 йилда СДР тизими киритилиши муносабати билан;
2) 1976 йилда Ямайка валюта тизими вужудга келиши билан;
3) 1992 йил ноябрь ойида Фондга ўз қарзларини тўлай олмаган 
мамлакатларга нисбатан - овоз бериш ҳуқуқини тўхтатиш 
муносабати билан. 
ХВФ Бошқарув структураси. 
ХВФ олий раҳбар органи –аъзо мамлакатдан беш йил муддатга 

---

46 
сайланадиган вакил-бошқарувчи ва унинг ўринбосарларидан 
иборат бошқарувчилар Кенгашидир. Одатда булар молия вазирлари 
ёки марказий банкларнинг раҳбарларидир. Бошқарувчилар йилда 1 
марта 
сессияга 
йиғиладилар.Кенгаш 
қуйидагича 
фаолият 
кўрсатади: 
- “Келишув Моддаси”га ўзгартиришлар киритиш; 
- Аъзо мамлакатларни қабул қилиш ва чиқариш; 
- Аъзо мамлакатларни капиталдаги улушлари катталигини 
аниқлаш ва қайта кўриб чиқиш; 
- Ижрочи директорларнинг сайлови каби масалаларни ечади.
ХВФ акционерлик корхонаси сифатида қурилган. Ҳар бир 
давлат капиталдаги бўнак катталигидан қатьий назар 250 "базис" 
овозга эга ва яна ҳар бир қўйилган 100 минг СДР бирлигига 
қўшимча 1 тадан овозга эга бўлишади.
Бошқарувчилар Кенгашида:
1. 
Оддий қарорлар, аъзо мамлакатларнинг энг ками 51% 
овози билан; 
2. 
Ўта муҳим масалалар бўйича қарорлар эса аъзо 
мамлакатларнинг 70%, овози билан; 
3. 
Иқтисодий ва сиёсий масалалар бўйича қарорлар 85% 
овоз билан қабул қилинади.
ХВФида кўпчилик овоз миқдорига эга мамлакатлар: АҚШ-
17,7%; Германия-5,5; Япония-5,5; Буюк Британия-4,9; Франция-4,9; 
Саудия Арабистони-3,4, Италия-3,1; Россия-2,9%. Европа иттифоқи 
мамлакатларининг улуши-26,2%.
1974 йилда таъсис этилган Бошқарувчилар Кенгаши жаҳон 
валюта тизимини мувофиқлаштириш ва тартибга солишни кузатиб 
туриш вазифасини ҳозирги кунда 22 аъзодан иборат бўлган 
Вақтинчалик қўмита бажармоқда.
Бошқарувчилар Кенгаши ўзининг кўп ваколатларини Ижрочи 
кенгашга, яъни Фонднинг ишларини бориши учун масъулиятли 
ҳисобланган ва Вашингтондаги унинг штаб-квартирасида доимий 
равишда ишлайдиган Директоратга ўтказиб юборади. 1992 йилдан 
бери ижрочи директорларнинг сони 24 тага етган. Улардан 5 таси 
Буюк Британия, Германия, АҚШ, Франция ва Япония томонидан 
тайинланган, 3 таси Хитой, Россия ва Саудия Арабистонидан, 
қолган 16 таси эса географик жойлашув нуқтаи назаридан мос 
гуруҳларга бўлинган ҳолда қолган аъзо мамлакатлардан сайланган. 
Ижрочи директорлар сайлови ва уларни тайинлаш ҳар икки йилда 

---

47 
бир марта амалга оширилади. Директор уни сайлаган 
бошқарувчиларнинг умумий овозлари билан тенг овозга эга бўлади.
ХВФ Ижроия кенгаши Фонднинг маъмурий аппаратини 
бошқарувчи ва жорий ишларни олиб борувчи ижрочи-директорни 
тайинлайди. Эски директор 1987 йилдан 1999 йилгача – Мишель 
Камдессю эди. 
ХВФ капитали обуна асосида амалга ошириладиган аъзо 
мамлакатларнинг бўнакларидан тўпланади. Ҳар бир мамлакат 
СДРда белгиланган квотага эгадир.
Квота – ХВФ билан аъзо мамлакатларнинг ўзаро 
муносабатларидаги муҳим бўғини бўлиб у: 
1)ХВФ капиталига мамлакатнинг обуна суммасини;
2)Фонд ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини;
3)Фондда мамлакатнинг қанча овозга эга эканлигини 
аниқлайди.
Квота ўлчамлари мамлакатларнинг жаҳон савдоси ва 
иқтисодиётидаги солиштирма оғирлиги асосида белгиланади. 
Шунинг учун ҳам квоталар бир хилда белгиланмайди. 1978 йилгача 
25% гача квоталар олтин билан тўланган, ҳозирда эса резерв 
активлар билан (СДР ва мамлакатни ХВФ билан келишиши орқали 
эркин айирбошланадиган валютада); обуна суммасининг 75 %и – 
миллий валютада тўланади. Квоталарни қайта кўриб чиқиш ҳар 5 
йилда бир марта амалга оширилади. 
Жаҳон иқтисодиётида ХВФга аъзо айрим мамлакатларининг 
аҳамияти ва солиштирма оғирлиги ўзгариши натижасида нефт 
экспорти билан шуғулланувчи, биринчи навбатда, Саудия 
Арабистони, 
шунингдек 
Германия, 
Япония 
ва 
бошқа 
мамлакатларнинг квотасини кўпайиши бошқа мамлакатларнинг 
квоталарини ўсишидан анча илгарилаб кетди. 1993 йил охирида 
саноати ривожланган мамлакатларнинг ҳиссасига умумий 
квоталарнинг 60,6%и тўғри келган, шу жумладан, АҚШ – 18,2%, 
Германия – 5,6%, Япония – 5,6%, Буюк Британия ва Франция – 
5,1%дан, Италия - 3,1%, Канада – 2,9%. Европа иттифоқи (ЕС) 
мамлакатларининг ҳиссаси – 26,7% га тенг, Ривожланаётган 
мамлакатларнинг – 29,0%, шунингдек Албания, Хитой ва 
Югославиянинг республикалари ҳиссаси эса – 10,4% га тенгдир. 
Фонд ўз капиталига қўшимча равишда қарз воситаларини ҳам 
жалб қилиш имкониятига эга. Шунга мувофиқ 1962 йилнинг январ 
ойида "ўнлик гуруҳи" (1.Бельгия, 2.Буюк Британия, 3.Италия, 

---

48 
4.Канада, 5.Нидерландия, 6.АҚШ, 7.Германия, 8.Франция, 
9.Швеция, 10.Япония), ва шунингдек, Швейцария 1964 йили 24 
октябрдан кучга кирган қарзлар ҳақидаги Бош битимни 
имзоладилар. Бу келишувда "жаҳон валюта тизими бузилишининг 
олдини олиш ёки тўхтатиш учун" аъзо мамлакатларнинг миллий 
валюталарида 6 млрд долларгача (доимий асосда) Фондга кредит 
бериш кўзда тутилган. Ўз навбатида, ХВФ бу маблағларни қарзга 
бошқа аъзо мамлакатларга 3-5 йилга бериши мумкин.
Кредит операцияларини кўпайтириш зарурияти ХВФидан 80-
йилларда уни молия базасини мустаҳкамлаш мақсадида қарз 
маблағлари манбаларини кенгайтиришни талаб қилиб қўйди. Фонд 
Бельгия, Саудия Арабистони, Швейцария, Япония ва бир қатор 
мамлакатларнинг марказий банкларидан ва хазиналаридан қарзлар 
олган. ХВФ хусусий банклардан қарз олишга ҳозирча ҳаракат 
қилган йўқ. 
ХВФ кредит фаолияти. 
Фонд низомида унинг кредит фаолиятини белгилаш учун икки 
тушунча ишлатилади:
1) битим (сделка) – мамлакатларга валюта маблағларини 
ўзининг ресурсларидан бериш;
2) операция – бевосита молиявий ва техникавий хизматларни 
қарз маблағлари ҳисобига кўрсатиш. ХВФ кредит операцияларини 
фақат казначейликлар, марказий банклар, барқарорлаштириш 
фондлари каби расмий органлар билан амалга оширади.
Кредитлар икки хил бўлади.
1) аъзо мамлакатларнинг тўлов балансининг камомадини 
тўлдириш учун;
2) уларни иқтисодий сиёсатини тубдан қайта қуришни қўллаб-
қувватлаш учун;
Чет эл валютасига муҳтож мамлакат чет эл валютасини ёки 
СДРни ўзининг марказий банкидан ХВФ ҳисобига ўтказиладиган 
миллий валютасидаги эквивалент миқдорига алмашиш эвазига 
сотиб олади ёки қарз олади. ХВФ механизми ишлаб 
чиқарилаётганда, аъзо мамлакатларнинг валютага бўлган талаблари 
бир текис бўлиши ҳисобга олиниб, шунинг учун ҳам уларнинг 
Фондга тушаётган миллий валюталари бир мамлакатдан бошқа 
мамлакатга ўтувчан бўлади, деб кўзда тутилган.
Амалиётда 
Фондга, 
асосан, 
валютаси 
эркин 
айирбошланмайдиган мамлакатлар фондддан кредит олиш 

---

49 
тўғрисида мурожаат қилишади. Бунинг натижасида ХВФ, одатда, 
аъзо 
мамлакатларга 
эркин 
айирбошланмайдиган 
миллий 
валюталарнинг маълум суммасининг "гарови эвазига" валюта 
кредитларини беради. Бу миллий валютларга талаб бўлмаганлиги 
сабабли, улар Фондда эмитент мамлакат сотиб олмагунча қолиб 
кетади.
Аъзо мамлакатларнинг ХВФ кредит ресурсларига етишиши 
маълум шартлар билан чеклангандир. Дастлабки Низомга мувофиқ 
булар қуйидагилардир:
Биринчидан, аъзо мамлакатнинг сўралаётган сумма давригача 
ўтган ўн икки ой мобайнида сўралган валюта суммасини қўшиб 
ҳисоблаганда, 
мамлакат 
квотаси 
катталигининг 
25%идан 
ошмаслиги керак;
Иккинчидан, 
ушбу 
мамлакатнинг 
ХВФ 
активидаги 
валютасининг умумий суммаси унинг квотаси катталигининг 
200%идан ошмаслиги керак (Фондга обуна бўйича киритилган 75% 
квотани қўшган ҳолда).
1978 йилда қайта кўриб чиқилган Низомда биринчи чеклаш 
олиб ташланган эди. Бу эса аъзо мамлакатларга ХВФидан валюта 
олиш учун уларнинг имкониятларини илгарилари керак бўлган 5 
йилга нисбатан қисқароқ муддатларда ишлатишни билдирарди. 
Иккинчи шартга келадиган бўлсак, айрим ҳолатларда унинг 
ҳаракати ҳам тўхталиши мумкин. 
Халқаро 
валюта 
фонди 
Тижорат 
банки 
Қарз олувчи 
Марказий 
банк 
Қарз берувчи 
Марказий 
банк 
ЭАВ ёки СДР 
Миллий валюта 
ЭКВ 
ЭКВ 
кредит 
кредит